Oa̍t-lâm iōng Latin-jī ê le̍k-sú

Wikipedia (chū-iû ê pek-kho-choân-su) beh kā lí kóng...

Oa̍t-lâm iōng Latin-jī ê le̍k-sú

1600 nî chhe - Hoat-kok lâng thoân-kàu-sū khai-sí tōa-liōng lâi tī Oa̍t-lâm.

1624 nî - Hoat-kok Iâ-so·-hoē thoân-kàu-sū Alexandre de Rhodes lâi kàu Oa̍t-lâm. Hit sî-chūn í-keng ū Oa̍t-lâm-oē ê lô-má-jī.

1651 nî - De Rhodes chéng-lí chhut tē 1-thò khah oân-chéng ê Oa̍t-lâm lô-má-jī hē-thóng. Chit thò hē-thóng chin oá Oa̍t-lâm-oē ê im-sò· hē-thóng (phonemic) (chhin-chhiūⁿ Tâi-gí lô-má-jī). Jī-bó sú-iōng 2-chióng khu-pia̍t kì-hō (diacritics): 1-chióng iōng lâi kì siaⁿ-tiāu, lēng-gōa 1-chióng iōng lâi kì bó-im. (Pe̍h-oē-jī kan-na ū tē 1-chióng kì-hō.) De Rhodes ê hē-thóng ki-pún-siōng kàu taⁿ lóng bô-piàn. Lô-má-jī goân-lâi sī siat-kè hō· thoân-kàu-su ka-kī iōng--ê, só·-í sui-jiân hit sî-chūn ū chhut lô-má-jī ê chheh (thoân-kàu iōng), tāi pō·-hūn ê Oât-lâm-lâng pēng bô tha̍k--tio̍h. Thoân-kàu-su mā bô àn-sǹg kà in lô-má-jī. (Bat jī ê Oât-lâm-lâng iōng Tiong-kok jī, Hàn-jī). Khó-lêng ma ū lâng khai-sí iōng Hoat-bûn.

1864 nî - Hái-kun su-lēng de la Grandiere bēng-lēng só·-ū tī Hoat-kok lâng thóng-tī hōan-ûi í-lāi ê sió-ha̍k lóng ài kà lô-má-jī. (Thóng-tī hōan-ûi chú-iàu sī Oa̍t-lâm lâm-pō·)

1865 nî - Hoat-kok thóng-tī-chiá hùi-tiāu Tiong-kok thoân lâi ê kho-kí chè-tō·.

1860 - 1870 nî-tāi - Ūi beh chhui-kóng Oa̍t-lâm lô-má-jī, Trương Vĩnh Ký (1837-1898) iōng 10-gōa-tang ê sî-kan khì siá 70-pún í-siōng ê chheh. Hit sî-chūn lô-má-jī í-keng ū 1 ê miâ, hō·-chò Quốc Ngữ, ì-sù sī kok-gí. Truong só· siá ê chheh pau-koat jī-tián, it-poaⁿ kàu-châi, bûn-hoat kàu-châi kap hoan-e̍k ê gōa-kok chheh; lāi-iông pau-koat le̍k-sú, bûn-ha̍k, thiat-ha̍k. Àn-sǹg beh hō· Quốc Ngữ piàn-sêng Oa̍t-lâm chú-iàu ê bûn-jī; i kám-kak Hoat-kok-jī kap Tiong-kok-jī lóng bōe-tàng chò Oa̍t-lâm ê bûn-jī. Siâng-hit-sî ū pa̍t-lâng teh chò kî-thaⁿ ê khang-khòe, pau-koat kā kó·-chá ê kò·-sū kap koa-iâu iōng lô-má-jī têng siá--kòe. Bûn-hiàn kap Sèng-keng mā ū iōng lô-má-jī têng siá--kòe. Tān-sī tī tāi-chiòng ê sim-koaⁿ-lāi, Quốc Ngữ ê tē-ūi iu-goân sī chin kē. Iōng beh chheng-nî ê Tiong-kok-jī chiah sī chiàⁿ-káng ê bûn-jī (sui-jiân chin chē lâng pēng m̄-bat hàn-jī).

1867 nî - Tì-sek hūn-chú -- siōng thih-khí hoán-tùi lô-má-jī ê lâng (mā sī siōng chia̍p sú-iōng Tiong-kok-jī ê lâng) -- thê-chhut "Quoc am Han tu" chit ê siūⁿ-hoat. Quoc am Han tu ki-pún-siōng sī iōng hàn-jī lâi tāi-piáu Oa̍t-lâm im. Chit ê kò·-sióng bô kiat-kó. (?= chữ nôm )

1882 nî - Hoat-kok thóng-tī-chiá chí-tēng só·-ū ê koaⁿ-hong bûn-hiàn lóng tio̍h ū Quốc Ngữ pán. (Tāi-pō·-hūn ê Oa̍t-lâm-lâng iu-goân sī kā Quốc Ngữ tòng-chò sī thóng-tī-chiá ê kang-khū.)

1907 nî - Hoán si̍t-bîn ê léng-tō-chiá chi-it Phau Boi Chau siá 1-phiⁿ sàn-bûn kiò chò "Sin ê Oa̍t-lâm". I tī bûn-chiong lāi-bīn chi-chhî iōng Quốc Ngữ lâi chò ki-pún kàu-io̍k. Chit phiⁿ bûn-chiuⁿ tāi-piáu tì-sek hūn-chú tùi Quốc Ngữ ê sin khòaⁿ-hoat, mā tāi-piáu lô-má-jī tī bîn-cho̍k ūn-tōng lāi-bīn ê sin kak-sek. Phau siá kóng: "Oa̍t-lâm nā kè-sio̍k iōng Tiong-kok-jī chiū bô oa̍h-lō·" ["Vietnam cannot be saved without getting rid of Chinese characters."]

1905~1918 nî - 16-hūn sin ê lô-má-jī khan-bu̍t chhòng-khan. Chìn-chêng kan-na ū 5-hūn sin khan-bu̍t.

1925~1930 nî - 35-chióng lô-má-jī khan-bu̍t chhut-pán ah; tē it-pún lô-má-jī sió-soat chhut-pán.

1930 nî - Khan-bu̍t í-keng ū 75-hūn í-siōng.

1945 nî - Oa̍t-lâm to̍k-li̍p. Kàu-taⁿ ū 490-hūn khan-bu̍t hām 400-pún í-siōng ê sió-soat. (Kāng-toāⁿ sî-kan ū 780-pún Hoat-gí ê sió-soat.) Sin ê Kiōng-sán chèng-hú chhui-sak lô-má-jī.

1945 nî í-aū - Hàn-jī kan-na chió pō·-hūn ê ha̍k-chiá khòaⁿ bat, chóng--sī oan-na ū pó-chûn hàn-jī lâi chò ge̍-su̍t-phín. Kū bûn-ha̍k (hàn-bûn) í-keng hòng-khì. Quốc Ngữ sú-iōng tī múi 1-ê kàu-io̍k kái-chân. Chin chē sin ê miâ-sû oan-na kè-sio̍k tùi Tiong-bûn chioh kòe lâi iōng.

Chham-khó chu-liāu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

  • Defrancis, John. 1977. Colonialism and language policy in Vietnam [Tī Oa̍t-lâm ê si̍t-bîn chú-gī kap gí-giân chèng-chhek]. Mouton.