Tâi-pak-chhī

Wikipedia (chū-iû ê pek-kho-choân-su) beh kā lí kóng...
Chit phiⁿ bûn-chiuⁿ m̄-sī teh kóng Taipa.


Tâi-pak-chhī
—  Ti̍t-hat-chhī  —
臺北市

Tâi-pak-chhī ê kî-á
Kî-á
Tâi-pak-chhī ê ìn-á
Ìn-á
ê uī-tì
ê uī-tì
Keng-hūi-tō͘: 25°2′N 121°38′E / 25.033°N 121.633°E / 25.033; 121.633
Kok-ka  Tiong-hoâ Bîn-kok
Chèng-hú
 - Chhī-tiúⁿ Chiúⁿ Bān-an
Bīn-chek
 - Lóng-chóng 271.7997 km2
 - Chúi-bīn 2.7 km2
Jîn-kháu
 - Lóng-chóng 2,480,681 lâng
 - Bi̍t-tō͘ 9,126.9/km2
Sî-khu CST (UTC+8)
Bāng-chām taipei.gov.tw

Tâi-pak-chhī (臺北市), it-poaⁿ hō-chò Tâi-pak, kán-siá Pak (北), sī Tiong-hôa Bîn-kok ê siú-to͘, mā sī Tâi-oân pak-pōo ê chi̍t ê ti̍t-hat-chhī. Tâi-pak sī Tâi-oân ê chèng-tī, keng-chè, bûn-hòa, kàu-io̍k, i-liâu, ha̍k-su̍t gián-kiú téng léng-he̍k ê hoat-tián tiong-sim. Tâi-pak ūi-tī Tâi-oân pak-pō͘ ê Tâi-pak Phûn-tē, hō͘ Sin-pak-chhī pau-ûi, sī Tâi-pak to͘-hōe-khu ia̍h-sī kui-ê pak Tâi-oân ê tiong-sim siâⁿ-chhī. Choân chhī oe̍h-hun chò 12 ê khu, chóng biān-chek 271.8 pêng-hong kong-lí. Jîn-kháu 265-bān, tī Tâi-oân kok to͘-chhī pâi tī tē-4, jîn-kháu bi̍t-tō͘ tē-1.

Tâi-pak to͘-hōe ê hoat-tián le̍k-sú siāng chá ē-tàng tui-sò͘ kàu Chheng léng sî-tāi bóe-kî ê 1876 nî Tâi-pak-hú sêng-li̍p, í-ki̍p 1884 nî Tâi-pak-siâⁿ kiàn-li̍p. Ji̍t-pún sî-tāi tiong-kî ê 1920 nî chiu-hat-chhī siat-li̍p sī Tâi-pak chèng-sek kiàn-chhī ê khai-toan. 1945 nî, Tiong-hôa Bîn-kok sî-tāi khai-sí, Tâi-pak chiâⁿ-chò Tâi-oân-séng ê séng-hat-chhī kap séng-hōe. Chū 1949 nî té Kok-bîn Chèng-hú khian Tâi liáu-āu, Tâi-pak chiâⁿ-chò tiong-iong chèng-hú ê só͘-chāi-tē. 1967 nî seng-keh chiâⁿ-chò ti̍t-hat-chhī.

Chò-ûi 19 sè-kí āu-kî í-lâi ê Tâi-oân hêng-chèng tiong-sim, Tâi-pak sī Tâi-oân kīn-tāi le̍k-sú chú-iàu ê hoat-tián bú-tâi. Í Tâi-pak-chhī chò tiong-sím ê Tâi-pak to͘-hōe-khu ū 704-bān jîn-kháu, sī Tâi-oân siāng tōa ê to͘-hōe-khu. Lēng-gōa, Tâi-pak-chhī tiāⁿ-tiāⁿ hām Sin-pak-chhī ha̍p-chheng "Siang-pak" (雙北). Nā chiàu seng-oa̍h-khoan kui-oe̍h, Tâi-pak-chhī, Sin-pak-chhī, kap Ke-lâng-chhī lóng sio̍k-î tōa Tâi-pak siú-to͘ seng-oa̍h-khoan, si̍t-si khu-he̍k liân-ha̍p tī-lí. Tâi-pak tī Choân-kiû-hòa kap Sè-kài Siâⁿ-chhī Bāng-lō͘ (GaWC) hoat-piáu ê sè-kài-kip siâⁿ-chhī miâ-chheh tiong hőng tēng-gī chò Alpha kip-pia̍t ê kok-chè siâⁿ-chhī, chong-ha̍p phêng-pí sī sè-kài tē-26 ūi; tī Bí-kok A.T. Kearney ê choân-kiû siâⁿ-chhī tiâu-cha tiong hőng lia̍t chò sè-kài tē-33 tōa siong-gia̍p kim-iông to͘-chhī.

Le̍k-sú[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Siông-sè chhiáⁿ khoàⁿ: Tâi-pak ê le̍k-sú
Hô-lân-lâng ōe ê Tōa Tâi-pak Kó͘ Tē-tô͘

17 sè-kí[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Kin-kì kì-chài, Tâi-pak siāng chá sī pîⁿ-po͘-cho̍k Ketagalan cho̍k seng-oa̍h ê só͘-chāi. Ùi 17 sè-kí chho͘ Se-pan-gâ thóng-tī sî-tāi khai-sí, kàu Hô-lân thóng-tī sî-tāi kap Chheng léng chho͘-kî, chia lóng khì hō͘ thóng-tī-chiá khoàⁿ chò sī hòa-gōe-chi-tē, pēng bô tōa kui-bô͘ ê khai-hoat.

Chheng léng sî-tāi[siu-kái | kái goân-sí-bé]

1709 nî, Choân-chiu-lâng Tân Thian-chiong (陳天章), Tân Hông-chhun (陳逢春), Lōa Éng-hô (賴永和), Tân Hiàn-pek (陳憲伯), kap Tè Thian-su (戴天樞) ha̍p-kó͘ sêng-li̍p Tân-Lōa-Chiong khún-hō, hiòng Tâi-oân-hú Chu-lô-koān sin-chhéng khai-khún Tōa-ka-la̍k tē-hng, chiâⁿ-chò Tâi-pak Phûn-tē khai-khún oa̍h-tāng ê khai-toan. 1723 nî, Sûn-tâi Gū-sú Ngô͘ Ta̍t-lé pò-chhiáⁿ tiâu-têng cheng-siat Tām-chúi-thiaⁿ, koán-hat Tāi-kah-khe í pak ê só͘-chāi. Ùi chia khai-sí, Tâi-pak chèng-sek la̍p-ji̍p Hàn-jîn ê hêng-chèng thé-hē, m̄-koh hit-tang-chūn ê chèng-tī kap keng-chè tiong-sim sī tī Tâi-lâm.

19 sè-kí tiong-ia̍p, Tām-chúi-hô liû-he̍k ê bu̍t-sán bō͘-e̍k (te̍k-pia̍t sī tê-hio̍h) heng-ōng khí-lâi, Báng-kah (taⁿ ê Bān-hôa-khu) kap Tōa-tiū-tiâⁿ (taⁿ ê Tāi-tông-khu) chêng-āu chiâⁿ-chò tiōng-iàu ê bō͘-e̍k kì-tiám. Tâi-oân ê keng-chè tiōng-sim chiām-chiām óng pak sóa-tāng. Āu-lâi Chheng-kok koaⁿ-hong koat-tēng tī Báng-kah kap Tōa-tiū-tiâⁿ tiong-kan ê chhân-tē heng-kiàn Tâi-pak-siâⁿ chò-ûi hêng-chèng tiong-sim, 1884 nî oân-kang. 1885 nî, Hok-kiàn Tâi-oân-séng siat-li̍p, Lâu Bêng-thoân chiâⁿ-chò tē-it jīm sûn-hú, khai-sí kiàn-siat Tōa-tiū-tiâⁿ khì Ke-lâng kap Sin-tek ê thih-ki-lō͘, ka-kiông iû-tiān kap tō-lō͘ téng ki-chhó͘ kiàn-siat. Jiân-āu koh kā Tâi-oân Sûn-hú Gê-mn̂g kap Pò͘-chèng-sú-si Gê-mn̂g siat tī siâⁿ-lāi (taⁿ Tiong-san-tn̂g ê ūi-tì), Tâi-pak ê to͘-chhī chhu-hêng kàu chia í-keng chho͘-pō͘ kiàn-li̍p. 1894 nî, kè-jīm sûn-hú Siō Iú-liâm chèng-sek kā séng-hōe ùi Kiô-á-thâu (橋仔頭, koh hō-chò Kiô-chu-tô͘/橋孜圖, taⁿ ê Tâi-tiong-chhī Lâm-khu) sóa khì Tâi-pak, tiān-tēng Tâi-pak kàu-taⁿ chò-ûi Tâi-oân chèng-tī kap keng-chè tiong-sim ê tē-ūi.

Ji̍t-pún sî-tāi[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tâi-pak-chiu thiaⁿ-siā
Tâi-oân Chóng-tok-hú kiàn-tio̍k tī 1945 nî hō͘ Bí-kun khong-si̍p chhui-húi

1895 nî, Tāi Chheng Tè-kok tī Kap-ngó͘ Chiàn-cheng chiàn-pāi, jiân-āu kā Tâi-oân koah-niū hō͘ Ji̍t-pún. Tâi-pak tī Ji̍t-pún sî-tāi goân-chāi sī Ji̍t-pún tong-kio̍k thóng-tī Tâi-oân ê chèng-tī tiong-sim. Ji̍t-pún sî-tāi chho͘-kî kā goân-lâi ê 2 chō gê-mn̂g chò-ûi Tâi-oân Chóng-tok-hú, ti̍t-kàu 1919 nî Chóng-tok-hú sin thiaⁿ-siā (taⁿ ê Chóng-thóng-hú) oân-kang ûi-chí. 1990 nî khai-sí, Ji̍t-pún chèng-hú thiah-tû Tâi-pak siâⁿ-chhiûⁿ kap Se-mn̂g, tī goân-tē kiàn-siat 4 tiâu saⁿ-sòaⁿ chhia-lō͘, heng-kiàn chúi-tō-chúi kap hā-chúi-tō hē-thóng. Ji̍t-pún-lâng kā goân Tâi-pak siâⁿ-lāi khu-he̍k chò-ûi tiong-su chèng-hú thiaⁿ-siā ê chi̍p-tiong-tē, í-ki̍p chāi Tâi-oân Ji̍t-pún-lâng ê siong-gia̍p tē-tài. Jiân-āu hun kai-toān chìn-hêng chhī-khu kái-chèng kè-ōe, kē-á-lō͘ kap kiàn-tio̍k-bu̍t ê hong-māu khah se-hòa, lēng-gōa mā heng-kiàn kong-hn̂g kap kî-thaⁿ kong-kiōng kiàn-tio̍k, Tâi-pak chiām-chiām ū hiān-tāi to͘-chhī ê hêng-thài. Ùi chia khai-sí, Tâi-pak ta̍uh-ta̍uh-á ùi Tiong-kok thoân-thóng bô͘-sek, choán-piàn chò Tiong-Se hūn-ha̍p ê hiān-tāi-hòa siâⁿ-chhī pò͘-kio̍k kap ūn-chok bô͘-sek, iû-kî Ji̍t-pún sî-tāi tiong-iong chèng-hú só͘-chāi ê koaⁿ-thiaⁿ chi̍p-tiong-khu ê hiān-tāi-hòa kiàn-siat tùi kin-á-ji̍t ê Tâi-pak siâⁿ-chhī biān-māu éng-hióng siāng chhim.

Chiàn-āu sî-tāi[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Sìn-gī kè-ōe-khu sī chit-má Tâi-pak to͘-hōe-khu ê tiong-sim siong-gia̍p-khu
Se-mn̂g-teng siong-khoan

1945 nî 9 goe̍h, Tâi-oân chìn-ji̍p chiàn-āu Kok-bîn Chèng-hú thóng-tī sî-tāi. 1945 nî 11 goe̍h chhe 1, siat chò séng-hat-chhī. 1949 nî 12 goe̍h Tiong-hôa Bîn-kok Chèng-hú in-ūi Tē-jī-chhù Kok-Kiōng Lāi-chiàn si̍t-lī thè-siú Tâi-oân liáu-āu, ùi 12 goe̍h chhe 10 khí, kā tiong-iong chèng-hú só͘-chāi-tē siat-li̍p tī Tâi-pak-chhī. Tòe Tiong-hôa Bîn-kok Chèng-hú sóa lâi Tâi-oân ê 200-bān Tiong-hôa Bîn-kok Kok-kun kap Tiong-kok kok-séng bîn-chiòng, í-ki̍p 1960 nî-tāi chē-chē ùi tiong-lâm-pō͘ pak-siōng kiû-ha̍k kap kang-chok ê hong-tiâu, tì-sú Tâi-pak-chhī ê jîn-kháu khoài-sok cheng-ka, chhī-bîn ê kiat-kò͘ chhu-hiòng to-goân-hòa. Kòe-khì tī Bí-oān ê ip-chù hā, tio̍k-pō͘ chìn-hêng tō-lō͘, chū-the̍h siā-khu, ha̍k-hāu téng kong-kiōng siat-si ê sin-kiàn kang-têng. Siâⁿ-chhī khai-hoat goân-púń chi̍p-tiong tī Kiàn-kok-lâm-pak-lō͘ sai-pêng ê Sam-chhī-ke kū chhī-khu, ùi 1960 nî-tāi bóe-kî khai-sí, chiām-chiām hiòng tang-pêng ê tōa tè chhân-tē khì thok-tián. 1967 nî 7 goe̍h chhe 1, Tâi-pak-chhī seng-keh chò ti̍t-hat-chhī, keh-nî koh kā goân sio̍k Tâi-pak-koān (taⁿ ê Sin-pak-chhī) ê Lāi-ô͘-hiong, Lâm-káng-tìn, Ba̍k-sa-tìn, Kéng-bí-tìn iáu-koh ū goân sio̍k Iûⁿ-bêng-soaⁿ Koán-lí-kio̍k ê Pak-tâu-tìn, Sū-lîm-tìn la̍p-ji̍p hat-khu.

1970 nî-tāi kàu 1980 nî-tāi í-āu, Tâi-oân keng-chè khoài-sok sêng-tióng, Tâi-pak-chhī māi-ji̍p to͘-chhī khai-hoat ê ko-tō͘ hoat-tián-kî, siong-gia̍p tiōng-sim mā khai-sí chiām-chiām tang sóa kàu Tâi-pak Tang-khu, Sam-chhī-ke só͘-chāi ê Se-khu siong-tùi chhut-hiān hoat-tián soe-thè ê thài-sè. Tī ko-tō͘ hoat-tián chi hā, giâm-tiōng ê kau-thong būn-tê mā tòe leh lâi. Ti̍t-kàu 1990 nî-tāi, Tâi-pak chhī-khu ê Tâi-pak thih-lō͘ tē-hā-hòa choan-àn, Tâi-pak Chia̍t-ūn, khoài-sok tō-lō͘, kong-chhia choan-iōng-tō téng kau-thong kiàn-siat lio̍k-sio̍k oân-kang liáu-āu, chiah su-kái kau-thong siōng ê ap-le̍k.

Tòe Tâi-pak-chhī Chèng-hú kap Tâi-pak-chhī Gī-hōe ê poaⁿ-sóa kap chìn-chù, Tang-khu ê Sìn-gī Kè-ōe-khu khoài-sok hoat-tián chiâⁿ-chò Tâi-pak ê tiong-sim siong-gia̍p-khu; Se-khu ê Se-mn̂g-teng, Tōa-tiū-tiâⁿ téng chū-lo̍k mā khai-sí chìn-hêng keng-sin kè-ōe. 21 sè-kí āu, Tâi-pak-chhī lio̍k-sio̍k chú-pān 2009 nî Hā-kùi Deaflympics, 2010 nî Kok-chè Hoa-hùi Phok-lám-hōe, 2011 nî Sè-kài Siat-kè Tāi-hōe, 2017 nî Hā-kùi Universiade téng tōa-hêng kok-chè oa̍h-tāng; koh ka-siōng bat chò-ûi sè-kài tē-it tōa-lâu ê Tâi-pak 101 oân-kang, lóng cheng-ka Tâi-pak-chhī ê kok-chè lêng-kiàn-tō͘. Kin-kì Bí-kok A.T. Kearney kong-pò͘ ê 2014 nî sè-kài chêng 84 tōa siâⁿ-chhī pâi-hâng, chiàu siong-gia̍p éng-hióng, jîn-châi, chu-sìn kau-liû, bûn-hòa kap kek-sin lêng-le̍k téng 5 hāng hêng-ûi, Tâi-pak-chhī pâi tē-40 miâ (siāng hó ê pâi-miâ sī 2008 nî ê tē-34 miâ).

Tē-lí[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Siông-sè chhiáⁿ khoàⁿ: Tâi-pak ê tē-lí

Jîn-kháu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Kin-á-ji̍t ê Tâi-pak-chhī pau-hâm 12 ê khu. Biān-chek ū 271.7997 pêng-hong kong-lí, jîn-kháu chha-put-to ū 248-bān lâng. Tâi-pak to͘-hōe-khu (pau-hâm Tâi-pak-chhī gōa-ûi ê Sin-pak-chhī kap Ke-lâng-chhī) ê biān-chek ū 2,457.1253 pêng-hong kong-lí, jîn-kháu tāi-iok 684-bān lâng.

(jîn-kháu chu-liāu: 2022 nî 12 goe̍h)

Tē-hêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chúi-bûn[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Khì-hāu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Hêng-chèng-khu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Siâⁿ-chhī kui-ōe[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tâi-pak-siâⁿ[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Ji̍t-pún sî-tāi[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chiàn-āu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chèng-tī[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chhī-chèng cho͘-chit[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Soán-kí kap chi̍p-hōe iû-hêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Keng-chè[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Siong-gia̍p oa̍h-tāng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Bu̍t-kè[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Lô-tōng-la̍t chōng-hóng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Bûn-hòa[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Wikimedia Commons téng ê siong-koan tóng-àn: Taipei