New Guinea

Guinea (khu-pia̍t-ia̍h) lia̍t chhut miâ chhin-chhiūⁿ ê bûn-chiuⁿ.

Sin Guinea sī sè-kài tē-2-tōa ê tó-sū, tī Australia ê pak. Sai-pêng sī Ìn-nî thóng-tī ê léng-thó· (Papua-séng), tang-pêng sī Papua Sin Guinea-kok. Chit-ê miâ sī Au-chiu kiâⁿ-chûn-lâng hō--ê, in kám-kak Sin Guinea-lâng sêng Hui-chiu Guinea-lâng.

7000 nî-chêng Sin Guinea iáu-sī hām Australia kāng 1 tè tāi-lio̍k (hō-chò Sahul), āu--lâi im tōa-chúi seⁿ 1-ê Arafura-hái kap Torres Hái-kiap chhut-lâi.

Tē-lí seng-thài

Sin Guinea kīn chhiah-tō, hō·-chúi chē, 1 nî siāng chē lo̍h 400 eng-chhùn. Chin chia̍p tē-tāng. Kē-tē tē-khu khì-hāu sio-lo̍h, seng-thài sio̍k-î jia̍t-tài sim-lîm. Lōe-tē tē-hêng ho̍k-cha̍p, sì-kè sī kôan-koân-kē-kē ê soaⁿ-kok hē-thóng, só·-í hō-chò koân-tē, khì-un pí-kàu khah kē.

Koân-tē ê sim-lîm-tē siū lông-gia̍p éng-hióng, tùi 7,000 nî chêng khai-sí kiám-chió. Chit-ê chhu-sè kàu-kah 1,200 nî chêng tòng-tiāⁿ. Hit sî-kî ê Sin Guinea-lâng tāi-khài ūi beh èng-hù jîn-kháu sêng-tióng ê ap-le̍k, hoat-tián chhut chō-nâ ki-su̍t, tōa-liōng chèng bo̍k-môa-hông (ha̍k-miâ: Casuarina), thang î-chhî thó·-tē ê kè-ta̍t. Nâ-gia̍p ki-su̍t tùi jîn-kháu tiong-sim thoàⁿ--chhut-khì.

Sin Guinea pún-té chhin-chhiūⁿ Australia ū tōa-chiah ū-tē tōng-bu̍t (marsupial), chóng--sī āu--lâi hō· lâng lia̍h kah bô chhun.

Keng-chè

Kē-tē ê Sin Guinea-lâng pun kúi-chióng keng-chè bô·-sek. Oá hái a̍h-sī oá hô--ê lia̍h hî. Tòa làm-tē--ê i-lāi iá-seng ê sago palm; che tiān-hún sêng-hūn put-chí-á koân, khioh che pí choh-sit khah ē hô. Kî-thaⁿ--ê chèng kin-chio kap soaⁿ-io̍h kiam phah-la̍h.

Koân-tē ê Sin Guinea-lâng chú-iàu khò lông-gia̍p kòe-ji̍t, kàu-taⁿ í-keng ū 7,000 nî kú. Choân sè-kài kan-taⁿ ū 9-ê só·-chāi bat to̍k-li̍p hoat-tián chhut chai-phôe iá-seng si̍t-bu̍t ê ki-su̍t -- Sin Guinea sī kî-tiong 1-ê. In thoân-thóng ê chèng-choh-bu̍t chú-iàu ū ō·-á, kin-chio, soaⁿ-io̍h, kam-chià, kap han-chî; cheng-seⁿ ū ti kap ke. Kî-tiong ō·-á, kin-chio, han-chî, kam-chià chit 4 hāng sī Sin Guinea-lâng tāi-seng tùi iá-seng-chéng chai-pôe chhut-lâi ê lông-chok-bu̍t. Hiān-tāi ê lông-ha̍k choan-ka iû-goân bô hoat-tō· kái-soeh chi̍t-kóa-á Sin Guinea lông-gia̍p ki-su̍t ê goân-lí, tan chai ū-hāu.

Lâm-tó-lâng iok-lio̍k 3,600 nî chêng tùi Tang-lâm-a ín-chìn ke kap ti chit 2 chióng cheng-seⁿ-á. Han-chî ká-ná sī chòe-kīn kúi-pah-nî chiah tùi Hui-li̍p-pin ín--ji̍p-lâi ê (koh khah chá ū Se-pan-gâ-lâng chah Lâm-bí han-chî khì kàu Hui-li̍p-pin). Han-chî pí ō·-á khah khoài sêng-se̍k, sán-gia̍h mā khah tōa, iū-koh m̄-kiaⁿ thô·-bah sán; ín-chìn liáu-āu pìⁿ-chiâⁿ koân-tē siāng tiōng-iàu ê lông-chok-bu̍t.

Jîn-kháu

Tī koân-tē tē-khu, Baliem kap Wahgi Soaⁿ-kok siāng khoah, jîn-kháu ê gia̍h kap bi̍t-tō· lóng siāng koân. Kè-khì kú-kú 1 pái hóe-soaⁿ po̍k-hoat, chhèng--chhut-lâi ê hóe-hu ū pó· thô·-bah ê chok-iōng, chóng--sī oân-ná chō-chiâⁿ jîn-kháu tōa cheng-ka. Jîn-kháu ap-le̍k ū kúi-nā-ê in-sò· éng-hióng. Tû-liáu sio-chiàn í-gōa, thoân-thóng siā-hōe iū-koh u thâi-eⁿ, the̍h gín-á, pī-īn, kìm-iok téng-téng ê pō·-sò· kàng-kē jîn-kháu.

Kīn-tāi in-ūi ū kong-kiōng oē-seng, sin chèng-chok-bu̍t, pō·-lo̍k chi-kan oân-ná bô koh-chài sio-chiàn.

Siā-hōe

Koân-tē-lâng ê thoân-thóng siā-hōe ē-sái kóng chin pêng-téng. In bô ông, sīm-chí bô pō·-lo̍k thâu-lâng. Chng-thâu sī siāng koân, siāng ki-pún ê tan-ūi, sò·-liōng chin chē. Kiàn-nā ū tiōng-iàu ê tāi-chì su-iàu koat-téng--ê, ta̍k-ke tō chi̍p chò-hóe khui-hōe gī-lūn. In-ūi bô chèng-sek ê thâu-lâng (ke̍k-ke ū kúi-ê-á khah ū éng-hióng-la̍t ê chng-bîn hō-chò "tōa--ê"), thong-siông su-iàu thó-lūn chin kú chiah ū-hoat-tō· ta̍t-sêng kiōng-sek (chháu-kin-sèng ê bîn-chú-chú-gī). Chit khoán chèng-tī bûn-hòa kàu-taⁿ iáu tī--teh.

Le̍k-sú sū-kiāⁿ

Tī 46,000 nî chêng khai-sí ū lâng lī-khui A-chiu tāi-lio̍k keng-kòe Ìn-nî kûn-tó lâi kàu Sin Guinea (tong-sî hām Australia kāng 1 tè tāi-lio̍k).

Lâm-tó-lâng tī 3,600 nî chêng si̍t-bîn Sin Guinea tang-lâm, pak, kap sai ê iân-hái tē-tài, í-ki̍p sai, pak, tang ê chi̍t-kóa-á hái-tó. Hiah-ê tē-khu hām Tang-lâm-a pô-chhî siang-gia̍p koan-hē. Sīm-chí ū Tiong-kok hûi-á keng-kòe Tang-lâm-a ūn kàu Sin Guinea.

Portugal-chek ê kiâⁿ-chûn-lâng tī 1526 nî khoàⁿ-tio̍h Sin Guinea. Hái-hōaⁿ kē-tē-ūi-á chū hit-chūn khai-sí ū Au-chiu-lâng kàu-ūi pài-hóng. Lōe-tē ê koân-tē tē-khu in-ūi kau-thong bô lī-piān, chin oh ji̍p-soaⁿ, Au-chiu-lâng lia̍h-chún bô tòa lâng. It-ti̍t kàu 1930 nî-tāi chiah ū gōa-lâng sái hui-hêng-ki poe kòe lōe-tē, hit-sî chiah hoat-kak ko-tē tang-sî-á tòa kúi-nā-pah-bān lâng.

Kē-tē-kok tī 1828 nî seng-bêng hōaⁿ sai-pòaⁿ-pêng. Tek-kok kap Liân-ha̍p Ông-kok tī 1884 nî hun-koah tang-pòaⁿ-pêng, che āu--lâi sio̍k-î Australia-kok koán-hat. Kàu-kah 1960 nî kui-ê Sin Guinea (pau-koah lōe-tē) lóng sī Au-chiu kok-ka teh hōaⁿ. Chóng--sī Sin Guinea ê Au-chiu-lâng jîn-kháu chêng-kàu-taⁿ lóng bô goân-chū-bîn chē. Tī 1880 nî-tāi chìn-chêng, ē-sái kóng só·-ū ê Au-chiu si̍t-bîn kè-e̍k lóng in-ūi jia̍t-tài thoân-jiám-pēⁿ choâⁿ-á sit-pāi. Hiah-ê pēⁿ pau-koah malaria, koaⁿ-iām. (Koân-tē bô malaria, m̄-koh Au-chiu-lâng kàu 1930 nî-tāi chiah kàu-ūi.)

Chèng-tī tē-tô͘

Sin Guinea-lâng pún-sin mā bô chhiūⁿ Australia goân-chū-bîn (hām in kāng chó·-sian) siū Kū Tāi-lio̍k thoân-jiám-pēⁿ éng-hióng hiah siong-tiōng. Che kiám-chhái sī in-ūi Au-chiu-lâng bōe kàu-ūi chìn-chêng, Sin Guinea tō í-keng hām A-chiu ū tn̂g-kî chiap-chhiok ê keng-giām, chāi-tē jîn-kháu ū kú-tn̂g ê sî-kan (3,500 nî) thang lia̍p-chek té-khòng-la̍t. Koh, kàu-kah Au-chiu-lâng si̍t-bîn sêng-kong, hiān-tāi kong-kiōng oē-seng ki-su̍t í-keng pí éng-kòe-á ke chin hoat-ta̍t. Au-chiu tián-hêng ê kok-bu̍t (be̍h-á) kap cheng-seⁿ-á (gû, iûⁿ) bô hoat-tō· sek-èng Sin Guinea ê khoân-kéng. Kàu-taⁿ Sin Guinea ê lông-gia̍p chú-iàu iá-sī iōng kó·-chá thoân--lo̍h-lâi ê jia̍t-tài chèng-choh ki-su̍t.

Tang-pêng tī 1960 nî-tāi tùi Australia to̍k-li̍p chhut-khì. Ìn-nî thoat-lî Kē-tē-kok thóng-tī bô jōa kú tō sūn-sè khì chiàm Sin Guinea sai-pêng, hō-miâ chò Irian Jaya-séng. Che ē-sái kóng sī Lâm-tó-bîn-cho̍k chiap-sòa ǹg tang khok-chhiong ê 1-ê lē.

Bûn-hòa

Gí-giân chin chē, 1,000 chióng chó-iū, kî-tiong poàⁿ-sò· jîn-kháu bô kàu 500 lâng. Iân-hái ê chi̍t-kóa-á gí-giân lām-tio̍h Lâm-tó-gí-hē ê sêng-hūn.