Tì-sek

Tì-sek sī lán sìn-taú ê chin-siòng

Tì-sek【Chai-bat】 kán-tan kóng tō sī lán ē-tàng lī-iōng lán tùi bó͘ 1 hāng mi̍h-kiāⁿ ê liáu-kái khì chò chi̍t-koá tāi-chì. Chiah-ê mi̍h-kiāⁿ hoān-sè sī sū-si̍t, chin-siòng, iah sī chu-sìn. Tit tio̍h tì-sek ê koè-têng hō chò ha̍k-si̍p. Tiat-ha̍k tùi tì-sek ê gián-kiù hō chò tì-sek-lūn.

Tì-sek-lūn

Tì-sek kap ì-gī, chu-sìn, chí-lēng, ko͘-thong, piáu-ta̍t, ha̍k-si̍p, sim-lí chhì-khek chiah-ê koan-liām ū chiâⁿ bā ê koan-hē.

Tì-sek kap chu-sìn lóng sī leh kóng chin-siòng, m̄-koh tì-sek koh tio̍h kiông-tiāu bo̍k-tek iah sī iōng-tô͘. Tiat-ha̍k-ka kā che hō chò chu-sìn kap ì-tô͘ ê koan-liân.

Ùi Plato ê Theaetetus hoat-tián--chhut-lâi ê tì-sek-lūn, kā tì-sek khoàⁿ chò sī ū chèng-tong lí-iû (justified) ê chiaⁿ-si̍t (true) ê sìn-taú (belief). M̄-koh che kan-taⁿ sī tì-sek ê pit-iàu tiâu-kiāⁿ.

Chin-siòng tiāⁿ-tiāⁿ bô hoat-tō͘ khak-tēnĝ, tì-sek taù-té beh án-choáⁿ khak-tēng? Chit ê̂ būn-tê Tiat-ha̍k-ka, le̍k-sú-ha̍k-ka, siā-hoē-ha̍k-ka iáu chiâⁿ ū tè chhiâu. Ludwig Wittgenstein ū siá 1 pún "On Certainty" thàm-thó chit khoán hêng-tōng tiat-ha̍k ê būn-tê.

Án-choáⁿ kóng ū chèng-tong lí-iû

Éng-koè ê tiat-ha̍k tiāⁿ kā tì-sek khoàⁿ chò thè sìn-taú chhoē̄ chèng-tong lí-iû, lí-iû jú khak-tēng jú hó. Bô lí-iû--ê sìn-taú kan-taⁿ sī 1 chióng khó-lêng ê ì-kiàn. Tì-sek-lūn tō sī leh chhú-lí tì-sek ê pún-chit, khí-goân, kap hoān-ûi.

M̄-koh sìn-taú beh chiâⁿ-chò tì-sek tio̍h ài ū lí-iû kap chèng-kù, án-ne chiah ū chèng-tong lí-iû kóng sìn-taù sī chiaⁿ-si̍t--ê.

Tì-sek ēng chit chióng hong-sek lâi tēng-gī ē tú tio̍h "Gettier būn-tê".

Hoâi-gî-chú-gī

Kho-ha̍k-ka iah s̄i tiat-ha̍k-ka mn̄g kóng "Tì-sek kám ū khó-lêng?" ê sî, in sī piáu-sī "Kám ū chhiong-hūn ê lí-iû kap chèng-kù hō͘ lán siong-sìn?" Chhái-chhú tiat-ha̍k hoâi-gî-chú-gī ê tiat-ha̍k-ka ē kóng "bô", in-ūi in chhái-chhú siōng giâm-keh ê thài-tō͘ lâi khoàⁿ-thāi chiah-ê lí-iû kap chèng-kù, m̄-koh bô sím-mih chèng-kù sī chin-chiàⁿ ē-tàng 100% khak-tēng--ê. Ah nā chhái-chhú kho-ha̍k hoâi-gî-chú-gī ê kho-ha̍k-ka ē tán-thāi chèng-kù ū kaù khak-tēng chiah chiap-siū.

Tì-sek koán-lí

Tì-sek ē-tàng khoàⁿ chò 1 ê ti̍t-ti̍t chū-ngó͘ chham-khó ê hē-thóng. Tì-sek koán-lí tō sī siūⁿ beh liáu-kái 1 ê cho͘-chit lāi-té án-choáⁿ ūn-iōng kap kau-oāⁿ tì-sek. Ùi chit ê kak-tō͘ lâi khoàⁿ, tì-sek ê tēng-gī ē tiāⁿ-tiāⁿ kái-piàn. Ēng keng-giām chò té-tì, tì-sek ē-tit-thang kóng sī chu-sìn leh piàn-hoà ê 1 ê hêng-sek. Ah chu-sìn ê pún-chit tō sī ùi bô kâng ê kak-tō͘ lâi kái-tho̍k chu-liāu.

Tì-sek siā-hoē-ha̍k

Tì-sek mā ē-tit khoàⁿ chò siā-hoē ê 1 chióng chu-pún (iah sī pa̍t chióng kak-sek). Tì-sek siā-hoē-ha̍k kap Kho-ha̍k tì-sek siā-hoē-ha̍k tō sī beh liáu-kái tì-sek kap siā-hoē choáⁿ-iūⁿ hō͘-tōng. Kò-jîn kap bûn-hoà ē-sái thaù-koè keng-giām, koan-chhat, kap chhui-lūn lâi tit tio̍h tì-sek. Tì-sek nā thoân-pò--chhut-khì, lâng tō ē pìⁿ chò koh khah ū chhòng-ì, káⁿ khip-siu sin ê siūⁿ-hoat kap chò-hoat. Chit ê koè-têng--nih, tì-sek tō ē-tit toè leh hoat-tián.

Ū lâng án-ne kóng

1998 nî T. Davenport kap chi̍t-koá lâng kóng tì-sek sī 1 chióng chu-sìn, i kap keng-giām, téng-ē-bûn, kái-tho̍k, hoá-siā kap-chò-hoé, pìⁿ-chò chiâⁿ ū kè-ta̍t, ē-tàng ēng tiàm koat-chhek kap hêng-tōng. 1994 nî I. Nonaka kóng tì-sek 1 hong-bīn ē-tàng ēng chèng-sek, hē-thóng-hoà ê gí-giân bêng-khak siá--lo̍h-lâi, koh ē-tit thoân-pò; lēng-goā 1 hong-bīn tì-sek chhàng tī lâng ê thaû-khak lāi, chiâⁿ oh hêng-sek-hoà, mā chiâⁿ oh ko͘-thong.