Chhùi-khí ê hoat-io̍k

Wikipedia (chū-iû ê pek-kho-choân-su) beh kā lí kóng...
Chiàⁿ-pêng ē-kha (ùi tò-chhiú-pêng kàu chiàⁿ-chhiú-pêng) tē-3, tē-2, kap tē-1 tōa-āu-chan ê tiān-kong-phìⁿ, ē-sái khòaⁿ-kìⁿ bô-kâng kai-tōaⁿ ê chhùi-khí hoat-io̍k.
5-hòe gín-á ê chhùi-khí tiān-kong-phìⁿ, hián-sī tò-pêng ē-kha Tē-1 tōa-āu-chan, kah tò-pêng ē-kha éng-kiú chiân sió-āu-chan (teh Tē-1 tōa-āu-chan ē-kha) kap éng-kiú āu-chan ê hoat-io̍k tiong chi gê-koan.

Chhùi-khí ê hoat-io̍k, ùi phoe-thai sè-pau seng-tióng khai-sí kàu puh-khí ji̍p kháu-khiuⁿ, sī ho̍k-cha̍p ê kòe-têng. Sui-bóng chē-chē bu̍t-chióng (species) ū chhùi-khí, in chhùi-khí ê hoat-io̍k kah jîn-lūi bô-siáⁿ-mi̍h bô-siâng. Nā-beh-ū khong-kiān ê kháu-khiuⁿ khoân-kéng, tī thai-jî hoat-io̍k ê sek-tòng kai-tōaⁿ lāi-té, khí-iū-chit, khí-pún-chit, khí-kut-chit, kap khí-chiu cho͘-chit tio̍h-ài khai-sí hoat-io̍k. Gín-á-khíseⁿ-kiáⁿ-tē lāi-té tē-6 chì tē-8 lé-pài khai-sí hêng-sêng, ah tōa-lâng-khí tī seⁿ-kiáⁿ-tē ê tē-20 lé-pài khai-sí hêng-sêng. [1] Ká-sú chhùi-khí bô tī chit-ê sî-chūn khai-sí hoat-io̍k, in tio̍h bē hoat-io̍k.

Chiok-chē gián-kiù tì-tiōng tī ín-khí chhùi-khí hoat-io̍k ê koan-kiān kòe-têng. Tī tē-1 branchial arch ê cho͘-chit ū chhùi-khí hoat-io̍k pit-su-iàu ê in-sò͘ tī--leh, che sī hō͘-lâng kóng-hoàn chiap-siū ê koan-tiám. [2]

Khài-iàu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chhùi-khí íⁿ-gê ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ.
A: khí-iū-chit khì-koan (enamel organ)
B: chhùi-khí ni-thâu (dental papilla)
C: chhùi-khí lī-pau(dental follicle)

Chhùi-khí íⁿ-gê sī lō͘-bóe hêng-sêng chhùi-khí ê chi̍t-tīn sè-pau. [3] Chia-ê sè-pau sī ùi tē-it branchial arch ê gōa-phoe-chân (ectoderm) kap sîn-keng-chiah (neural crest) ê ectomesenchyme ián-thòaⁿ--lâi-ê. [4] Chhùi-khí íⁿ-gê ē hun-hòa chò 3-ê pō͘-hūn: khí-iū-chit khì-koan (enamel organ), chhùi-khí ni-thâu (dental papilla), chhùi-khí lī-pau (dental follicle).

Khí-iū-chit khì-koan sī iû gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe (outer enamel epithelium), lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe (inner enamel epithelium), stellate reticulum, kap stratum intermedium lâi cho͘-sêng. [5] Chit-kóa sè-pau sī ameloblast ê khí-goân. Ameloblast chè-chō khí-iū-chit kap reduced enamel epithelium. Gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sio-kap ê só͘-chāi kiò-chò cervical loop.[6] Cervical loop hia ê sè-pau kè-sio̍k ǹg koh-khah chhim ê cho͘-chit só͘-chāi seng-tióng, chiâⁿ-chò Hertwig's epithelial root sheath, i koat-tēng soah--lo̍h-khì chhùi-khí khí-kha ê khòaⁿ-thâu.

Chhùi-khí ni-thâu ū-hâm ē hoat-tián chò odontoblast ê sè-pau, odontoblast sī hêng-sêng khí-pún-chit ê sè-pau.[7] Chhùi-khí ni-thâu kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe chih-chiap ê só͘-chāi ē-tit koat-tēng āu--lâi chhùi-khí khí-koan ê hêng-chōng.[8] Chhùi-khí ni-thâu tiong-hng ê mesenchyme sè-pau sī kah chhùi-khí khí-chhóe ê chiâⁿ-hêng ū tī-tāi.

Chhùi-khí lī-pau ē piàn-chò 3-ê chiâⁿ tiōng-iàu ê mi̍h-kiāⁿ: cementoblast, osteoblast, kap fibroblast. Cementoblast sán-seng chhùi-khí khí-kha piáu-bīn ê khí-kut-chit. Osteoblast seⁿ-chhut khí-kha sì-pêng ê khí-chô-kut. Fibroblast hoat-io̍k chhut khí-chiu jūn-tòa, khí-chiu jūn-tòa liân-chiap khí-chô-kut kap khí-kut-chit, choa̋n kā chhùi-khí kò͘-tēng tiàm khí-chô. [9]

Jîn-lūi chhùi-khí hoat-io̍k ê sî-kan-pió[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Ē-kha chit-kóa pió siá--ê sī jîn-lūi chhùi-khí hoat-io̍k ê sî-kan. [10] Gín-á-khí thâu-khí-seng kài-hòa ê sî-kan sī ēng seⁿ-kiáⁿ-tē lāi-té ê lé-pài sò͘-bo̍k piáu-sī.

Téng-kiuⁿ (maxillary) chhùi-khí
Gín-á-khí Chiàⁿ
-mn̂g-khí
Chhek
-mn̂g-khí

Kak-khí
Tē-1
āu-chan
Tē-2
āu-chan
Thâu-khí-seng ê kài-hòa 14 lé-pài 16  lé-pài 17 lé-pài 15.5 lé-pài 19 lé-pài
Khí-koan tōa-kàu-chaī 1.5 go̍eh 2.5 go̍eh 9 go̍eh 6 go̍eh 11 go̍eh
Khí-kha tōa-kàu-chaī 1.5 tang 2 tang 3.25 tang 2.5 tang 3 tang
 Ē-kiuⁿ (mandibular) chhùi-khí 
Thâu-khí-seng ê kài-hòa 14 lé-pài 16 lé-pài 17 lé-pài 15.5 lé-pài 18 lé-pài
Khí-koan tōa-kàu-chaī 2.5 go̍eh 3 go̍eh 9 go̍eh 5.5 go̍eh 10 go̍eh
Khí-kha tōa-kàu-chaī 1.5 tang 1.5 tang 3.25 tang 2.5 tang 3 tang


Téng-kiuⁿ chhùi-khí
Tōa-lâng-khí Chiàⁿ
-mn̂g-khí
Chhek
-mn̂g-khí

Kak-khí
Tē-1
sió-āu-chan
Tē-2
sió-āu-chan
Tē-1
tōa-āu-chan
Tē-2
tōa-āu-chan
Tē-3
tōa-āu-chan
Thâu-khí-seng ê kài-hòa 3–4 go̍eh 10–12 go̍eh 4–5 go̍eh 1.5–1.75 tang 2–2.25 tang chhut-sì ê sî 2.5–3 tang 7–9 tang
Khí-koan tōa-kàu-chāi 4–5 tang 4–5 tang 6–7 tang 5–6 tang 6–7 tang 2.5–3 tang 7–8 tang 12–16 tang
Khí-kha tōa-kàu-chāi 10 tang 11 tang 13–15 tang 12–13 tang 12–14 tang 9–10 tang 14–16 tang 18–25 tang
 Ē-kiuⁿ chhùi-khí  
Thâu-khí-seng ê kài-hòa 3–4 go̍eh 3–4 go̍eh 4–5 go̍eh 1.5–2 o̍eh 2.25–2.5 o̍eh chhut-sì ê sî 2.5–3 tang 8–10 tang
Khí-koan tōa-kàu-chāi 4–5 tang 4–5 tang 6–7 tang 5–6 tang 6–7 tang 2.5–3 tang 7–8 tang 12–16 tang
Khí-kha tōa-kàu-chāi 9 tang 10 tang 12–14 tang 12–13 tang 13–14 tang 9–10 tang 14–15 tang 18–25 tang

Chhùi-khí íⁿ-gê ê hoat-io̍k[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tī hàm-kiàⁿ ē-té ē-sái khòaⁿ--kìⁿ ê chhùi-khí chiâⁿ-hêng ê siāng-khí-seng 1-pō͘ sī vestibular lamina kap dental lamina ê khu-pia̍t. Dental lamina liân-kiat hoat-io̍k ê chhùi-khí-íⁿ kap kháu-khiuⁿ ê siōng-phôe-chân, chit-ê liân-kiat î-chhî bē-té ê 1-tōaⁿ sî-kan. [11]

Chhùi-khí ê hoat-io̍k thong-siông hun-chò ē-kha kúi-ê kai-tōaⁿ: íⁿ-gê kî, bō-á kî, lêng-liang kî, kap siāng-lo̍h-bóe ê sêng-se̍k kî. Chhùi-khí hoat-io̍k ê hun-kî sī siūⁿ-beh kā sio-liân-soah hoat-seng ê kái-piàn chò hun-lūi; m̄-koh tháu-té chiâⁿ-oh koat-tēng 1-khí hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí sī chám-jiân ūi-tī tó-chi̍t-ê khám-chām. [12] Tio̍h-sǹg-sī kāng 1-khí hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí, in-ūi bô-kâng phìⁿ ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ ê koan-hē, sú-tit hun-kî ê koat-tēng pìⁿ-chiâⁿ kēng-ka khùn-lân, ē chhut-hiān bô-kâng hun-kî ê kiat-kó.

Íⁿ-gê kî[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Íⁿ-gê kî chhùi-khí íⁿ-gê ê sè-pau pâi-lia̍t iáu-koh chiâⁿ hūn-loān. Chit-ê kai-tōaⁿ ê khai-sí sī siōng-phôe sè-pau cheng-seng chìn-ji̍p khí-chô-kut ê ectomesenchyme ê sî-chūn. [13] Chhùi-khí íⁿ-gê pún-sin sī dental lamina boa̍t-toan ê 1-tīn sè-pau.

Bō-á kî[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Bō-á kî chhùi-khí ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ.

Tī bō-á kî, chhùi-khí íⁿ-gê ê sè-pau chiah khai-sí pâi-lia̍t. Chi̍t-kóa ectomesenchyme sè-pau thêng-chí sán-seng sè-pau-gōa ê ki-chit (extracellular substances), án-ne tì-sú in e-kheh chi̍p-chi̍p chò-hóe, hông kiò-chò chhùi-khí ni-thâu. Tī chit-ê sî-chūn, chhùi-khí ni-thâu piⁿ-á ê sè-pau pâi-lia̍t chiâⁿ-chò bō-á ê hêng-chōng, kiò-chò khí-iū-chit khì-koan (ū-lâng kā kiò-chò khí-pún-chit khì-koan). Koh-ū lēng-gōa chi̍t-tīn ectomesenchyme sè-pau sio-chio óa-kīn chò-hóe, pau-ûi tī khí-iū-chit khì-koan kap chhùi-khí ni-thâu ê kho͘-tau. Soah--lo̍h-lâi, khí-iū-chit khì-koan ē sán-seng khí-iū-chit, chhùi-khí ni-thâu ē sán-seng khí-pún-chit kap khí-chhóe, ah chhùi-khí lī-pau ē sán-seng chhùi-khí só͘-ū ê chi-chhî kò͘-chō. [14]

Tī leng-liang kî khah-chá ê sî-chūn chhùi-khí ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ.

Lêng-liang kî[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Lêng-liang kî hoat-seng cho͘-chit hun-hòa kap hêng-thāi hun-hòa. Khí-iū-chit khì-koan tī chit-sî sī lêng-liang-á hêng, i tāi-pō͘-hūn ê sè-pau seⁿ tio̍h chhiūⁿ thiⁿ-chhiⁿ, kiò-chò stellate reticulum. [15] Khí-iū-chit khì-koan kho͘-tau ê sè-pau so͘-khui chò 3-chân. Khí-iū-chit khì-koan gōa-kháu ê cuboidal cell kìo-chò gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe. [16] Khí-iū-chit kap chhùi-khí ni-thâu sio-chiap ê hit chân sè-pau kiò-chò lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe. Lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe kap stellate reticulum chi-kan hit-chân kiò-chò stratum intermedium. Gōa-kháu ê kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sio-chiap ê só͘-chāi hêng-sêng 1-ê îⁿ-kho͘-á, kiò-chò cervical loop. [17]

Tī chit-ê khám-chām iáu-ū hoat-seng kî-thaⁿ ê tāi-chì. Dental lamina lia̍t-kai, hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí kah chhùi-khiuⁿ ê siōng-phôe oân-choân hun-khui; tio̍h-kàu chhùi-khí puh-gê chhut--lâi, chit lióng-chiá chiah-koh sio-tú.[18]

Tī lêng-liang kî khah-òaⁿ ê sî-chūn chhùi-khí ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ. Chhiáⁿ chù-ì téng-koân dental lamina ê lia̍t-kái siau-sit.

Chhùi-khí ê khí-koan hêng-hâi siū-tio̍h lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe ê hêng-chōng ê éng-hióng, tio̍h-sī hoat-seng tī chit-ê khám-chām. Chhùi--nih só͘-ū ê chhùi-khí lóng-ē chìn-hêng kāng-khoán ê chit-ê kòe-têng; lán iáu-sī bô khak-tēng ūi-siáⁿ-mi̍h chhùi-khí ē sán-seng koh-iūⁿ ê khí-koan hêng-hâi, hó-pí-kóng, mn̂g-khí kap kak-khí. Ū nn̄g-ê chú-iàu ê ké-soat. "'Field model'" the̍h-chhut lí-lūn kóng, chhùi-khí hoat-io̍k kòe-têng tiong ê ectomesenchyme ū chhùi-khí koh-iūⁿ hêng-hâi ê sêng-hun. Koat-tēng bó͘-1-khoán te̍k-sû chhùi-khí hêng-hâi ê sêng-hun, hó-chhan-chhiūⁿ mn̂g-khí, kan-taⁿ pó-liû tī chhùi-khiuⁿ bó͘-mi̍h só͘-chaī, kî-thaⁿ só͘-chāi--ê lóng chiâⁿ-kín tio̍h siau-sit bô--khì. Ia̍h-tio̍h-sī kóng, hó-pí, "incisor field" ū iù-sú chhùi-khí hoat-io̍k chò mn̂g-khí ê in-sò͘, chit-ê field kan-taⁿ chi̍p-tiong lâi-kàu mn̂g-khí ê khu-he̍k, ah tī kak-khí ê khu-he̍k tio̍h liâm-mi bô--khì. Lēng-1-ê chú-iàu ê ké-soat sī "'clone model"', i kóng, siōng-phôe an-pâi chí-hui 1-tī ectomesenchymal cells lâi sán-seng koh-iūⁿ ê chhùi-khí. Chit-tīn ê sè-pau, kìo-chò clone, siâⁿ-koái dental lamina chìn-hêng chhùi-khí hoat-io̍k, tì-sú chhùi-khí íⁿ-gê ê sán-seng. Dental lamina tiàm-tī chit-ê kiò-chò "progress zone" ê só͘-chāi kè-sio̍k seng-tióng. Piān-nā progress zone sóa-khì kī-lî tē-1-ê chhùi-khí-íⁿ ū 1-té--á ê só͘-chāi, tē-2-ê chhùi-khí íⁿ-á tio̍h khai-sí tī-hia hoat-io̍k. Chit nn̄g-ê ké-soat bô tiāⁿ-tio̍h-sī hō͘-siong lia̍h-gōa tú-te̍k--ê, iáu-bōe kóng-hoān hông chiap-siū ê 1-ê khòaⁿ-hoat sī: chit nn̄g-ê ké-soat tī bô-kâng ê sî-kan-tiám éng-hióng tio̍h chhùi-khí ê hoat-io̍k.[19]

Tī chit-ê kai-tōaⁿ, kî-thaⁿ hoat-seng ê chhùi-khí ê kò͘-chō ū enamel knots, enamel cords, kap enamel niche.[20]

Hoat-io̍k tiong ngē cho͘-chit ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ. Ameloblast tng-leh sán-seng khí-iū-chit, ah odontoblast tng-leh sán-seng khí-pún-chit.

Khí-koan kî[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chit-ê sî-kî kìo-chò khí-koan kî he̍k sêng-sek kî, ngē cho͘-chit chhan-chhiūⁿ khí-iū-chit kap khí-pún-chit tio̍h hoat-seng tī chit-kî. Tiōng-iàu ê sè-pau piàn-hòa hoat-seng tī chit-chūn. Tī téng-1-kî lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe khoài-sok tōa-liōng hun-lia̍t, kiò-chò mitosis, cheng-ka chhùi-khì-íⁿ ê tōa-sió. M̄-koh tī chit-kî, chhùi-khí ê kā-lûn nā sán-seng liáu-āu, chit-ê ūi-tì ê mitosis tio̍h thêng-chí--lo̍h-lâi. Tāi-seng kài-hòa ê ngē cho͘-chit tio̍h hoat-seng tī chia. Kâng chit-ê sî-chūn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sè-pau ê gōa-hêng ùi cuboidal choán-chò columnar. Chia-ê sè-pau ê sè-pau-he̍k sóa-ūi óa-khīn stratum intermedium, lî-khui chhùi-khí ni-thâu. [21]

Chhùi-khí ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ. Chhiáⁿ chù-ì khí-pún-chit ê tn̂g-kóng-á hêng gōa-khoán.
A: khí-iū-chit
B: khí-pún-chit

Chhùi-khí ni-thâu óa-kīn lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe hit-chân sè-pau thu̍t-jiân piàn-tōa, hun-hòa chò odontoblast, in sī sán-seng khí-pún-chit ê sè-pau.[22] Gián-kiù-chiá siong-sìn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe nā-bô hoat-seng piàn-hòa, odontoblast tio̍h bē chhut-hiàn. Ùi kā-lun ê chiam-toan hū-kīn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe khai-sí piàn-hòa kap odontoblast khai-sí chhut-hiàn, odontoblast hun-pì 1-chióng bu̍t-chit, organic matrix, kàu in-ê sì-chiu-ûi. Chit-chióng organic matrix ū-hâm hêng-sêng khí-pún-chit su-iàu ê bu̍t-chit. Odontoblast ná tîm-chek organic matrix, ná sóa-ūi khì chhùi-khí ni-thâu ê tiong-hng. In-chhú, kah khí-iū-chit bô-siâng, khí-pún-chit sī ùi chhùi-khí ê khah gōa-kháu ǹg lāi-té ta̍uh-ta̍uh-á 1-chân koh 1-chân lâi hêng-sêng. Odontoblast iân-nā sóa ùi tiong-hng, iân-nā kā sè-pau-chit ê chhun-tn̂g (odontoblastic process) lâu tī kha-chhng-āu. Tī hián-bî-kiàⁿ só͘ khòaⁿ-tio̍h ê chit-chióng to̍k-te̍k tn̂g-kóng-á-hêng ê khí-pún-chit gōa-khoán, sī khí-pún-chit tiàm chia-ê chhun-tn̂g sì-kho͘-tau tîm-chek sán-seng ê kiat-kó.[23] Khí-pún-chit khai-sí sán-seng liáu-āu, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sè-pau mā khai-sí hun-pì organic matrix. Chia-ê matrix liâm-mi kài-hòa chiâⁿ-chò chhùi-khí ê khí-iū-chit. Khí-pún-chit gōa-kháu sī ameloblast, ameloblast chè-chō khí-iū-chit; in-chhú, khí-iū-chit sī ǹg gōa-kháu 1-têng 1-têng ka-thiⁿ tī hoat-io̍k ê chhùi-khí gōa-piáu-bīn.

Ngē cho͘-chit ê sán-seng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí ê chhiat-phìⁿ

Khí-iū-chit[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chhiáⁿ khòaⁿ Amelogenesis hit phiⁿ bûn-chiuⁿ

Khí-iū-chit ê sán-seng kiò-chò amelogenesis, hoat-seng tī chhùi-khí hoat-io̍k ê khí-koan kî. Pâi-thè ín-chhōa (reciprocal induction) sòe-bêng khí-pún-chit ê sán-seng kap khí-iū-chit ê sán-seng chi-kan ê koan-hē; khí-pún-chit tiāⁿ-tio̍h-tio̍h ài tāi-seng khí-iū-chit sán-seng. Khí-iū-chit ê sán-seng hun-chò 2-ê kai-tōaⁿ: hun-pì sî-kî kap sêng-sek sî-kî.[24] Hun-pì sî-kî n̄g-pe̍h-chit kap organic matrix sán-seng pō͘-hūn kài-hòa ê khí-iū-chit; sêng-sek sî-kî oân-sêng khí-iū-chit ê kài-hòa.

Tī hun-pì sî-kî, ameloblast sek-hòng chhut khí-iū-chit nn̄g-pe̍h-chit, che kò͘-sêng khí-iū-chit ê matrix, soah--lo̍h-lâi, tī kàⁿ-sò͘ alkaline phosphatase ê chok-iōng chi-hā, pō͘-hūn kài-hòa.[25] Chit-ê kài-hòa cho͘-chit ê chhut-hiān, tāi-iok sī thai-īn ê tē-3 he̍k tē-4 kò͘-goe̍h hia, sī khí-iū-chit tī sin-thé ê thâu-1-kái chhut-hiān. Ameloblast tī chhùi-khí kā-lun ê só͘-chāi khai-sí tîm-chek khí-iū-chit. Khí-iū-chit ùi chhùi-khí tiong-hng ǹg gōa-kháu kè-sio̍k tîm-chek sán-seng.

Tī sêng-sek sî-kî, ameloblast kā ēng tī khí-iū-chit hêng-sêng ê 1-kóa bu̍t-chit ùi khí-iū-chit chah--chhut-lâi. In-chhú, ameloblast ê kong-lêng ùi khí-iū-chit seng-sán, choán-ōaⁿ chò ūn-su bu̍t-chit. Tī chit-ê sî-kî pī ameloblast ūn-su tiāu ê bu̍t-chit sī nn̄g-pe̍h-chit, chū-án-ne lâi oân-sêng kài-hòa. Ū koan-hē ê nn̄g-pe̍h-chit sī amelogenin, ameloblastin, enamelin, kap tuftelin.[26]Kàu chit-ê sî-kî ê siāng-bóe-á, khí-iū-chit ê kài-hòa chiah kiat-sok.

Khí-pún-chit[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chhiáⁿ khòaⁿ Dentinogenesis chit phiⁿ bûn-chiuⁿ

Khí-pún-chit ê sán-seng kiò-chò dentinogenesis, sī tī chhùi-khí hoat-io̍k khí-koan kî siāng tāi-seng ē-sái khak-jīn ê te̍k-cheng. Khí-pún-chit ê sán-seng tiāⁿ-tio̍h ài tāi-seng khí-iū-chit ê sán-seng . Bô-kâng khám-chām sán-seng bô-kâng ê khí-pún-chit: mantle dentin, primary dentin, secondary dentin, kap tertiary dentin.

Odontoblast, sán-seng khí-pún-chit ê sè-pau, sī ùi chhùi-khí ni-thâu ê sè-pau hun-hòa lâi ê. In tiàm lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe hia khai-sí hun-pì organic matrix, siāng chiap-kīn bóe--á kā-lun beh chhut-hiàn ê só͘-chāi siāng-chá hun-pì. Organic matrix ū-hâm chho͘-tōa ti̍t-kèng ê ka-goân chhiam-ûi (ti̍t-kèng 0.1-0.2 μm).[27] Odontoblast khai-sí ǹg chhùi-khí tiong-hng î-sóa, kha-chiah-āu ûi-liû kiò-chò odontoblast process ê chhun-tn̂g.[28] Che odontoblast process ín-khí hydroxyapatite cheng-thé ê hun-pì kap ki-chit ê kài-hòa. Chit-tah ê kài-hòa kiò-chò mantle khí-pún-chit, tāi-iok 150 μm kāu.[29]

Mantle khí-pún-chit sī ùi chhùi-khí ni-thâu goân-té ê ki-chit hia sán-seng--ê. Goân-seng khí-pún-chit (primary dentin) ê sán-seng kòe-têng tio̍h kah mantle khí-pún-chit ê bô-kâng. Odontoblast ê thé-hêng piàn-tōa, sio-kheh chò-hóe, ē-tàng lī-iōng the̍h-lâi kài-hòa ê sè-pau-gōa bu̍t-chit kiám-chió, kái-iû chū-sin sán-seng chè-chō. Lēng-gōa, hàn-chháu khah-tōa ê odontoblast ê ka-goân-nn̄g-pe̍h (collagen) hun-pì liōng piàn-chió, sú-tit chhut-hiàn pâi-lia̍t kēng-ka ba̍t-cha̍t ê heterogenous neucleation ê kài-hòa. Kî-thaⁿ ê bu̍t-chit, hó-pí lipid, phosphoprotein, phospholipid mā-ū hun-pì.[30] Jī-chhù khí-pún-chit (secondary dentin) sī khí-kha sêng-hêng liáu-āu chiah sán-seng--ê, i sán-seng ê sok-tō͘ khah-bān. I sán-seng ê sok-tō͘ mā-bô it-tì, chiap-kīn khí-koan ê só͘-chāi sán-seng ê sok-tō͘ khah-kín.[31] I ê sán-seng sī kui-sì-lâng--ê, só͘-í nî-hòe jú-tōa ê lâng khí-chhóe-khiuⁿ jú-sè. [32] Sam-chhù khí-pún-chit (tertiary dentin), koh kiò-chò siu-ho̍k-sèng khí-pún-chit (reparative dentin), sī siū-tio̍h chhì-khek, chhan-chhiūⁿ bôa-sún (attrition) he̍k chiù-khí, lâi sán-seng--ê.[33]

Khí-kha ê hûiⁿ-chhiat-phìⁿ. Chhiáⁿ chù-ì thang-kng, bô sè-pau ê khí-kut-chit.
A: khí-pún-chit
B: khí-kut-chit

Khí-kut-chit[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Khí-kut-chit ê hêng-sêng kiò-chò cementogenesis, hoat-seng tī chhùi-khí hoat-io̍k ê khah lo̍h-bóe. Cementoblast sī hū-chek sán-seng khí-kut-chit ê sè-pau. Ū 2-chióng khí-pún-chit: ū sè-pau--ê kap bô sè-pau--ê. [34]

Bô sè-pau khí-kut-chit tāi-seng sán-seng. Cementoblast sī ùi chhùi-khí lī-pau sè-pau hun-hòa chhut--lâi-ê. Cementoblast hun-pì iù-si ê ka-goân-nn̄g-pe̍h chhiam-ûi. Che chhiam-ûi í 90 tō͘ ê kak-tō͘ chhah tī khí-kha piáu-bīn. Jiân-āu cementoblast khai-sí sóa lî-khui khí-kha , koh chè-chō khah-chē ê ka-goân-nn̄g-pe̍h lâi ka-tn̂g kap ka-chho͘ chhiam-ûi. Hui-ka-goân-nn̄g-pe̍h ê nn̄g-pe̍h-chit, chhan-chhiūⁿ bone sialoprotein, kap osteocalcin mā-ū hun-pì.[35] Bô sè-pau khí-kut-chit hâm-ū nn̄g-pe̍h-chit kap chhiam-ûi ki-chit. Khí-kut-chit ná kài-hòa, cementoblast ná sóa-lî-khui khí-kut-chit, ah chhah tī khí-kha piáu-bīn ê chhiam-ûi chòe-āu kah khí-chiu jūn-tòa kiat-ha̍p chò-hóe.

Ū sè-pau ê khí-kut-chit tī chhùi-khí hoat-io̍k soah-kó͘ kap chhùi-khí chham tùi-kiuⁿ (opposite arch) chhùi-khí sio-tú-tio̍h chiah khai-sí sán-seng. [36] Chit-khoán khí-kut-chit khûn-tîⁿ tī khí-chiu jūn-tòa ê chhiam-ûi piⁿ-á lâi sán-seng. Chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast chòe-āu pī ka-tī chè-chō ê khí-kut-chit pau-ûi--khí-lâi.

Chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast kap chè-chō bô sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast ê lâi-goân bô-kâng. Chú-iàu ê lí-lūn jīn-ûi, chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê sè-pau lâi-chū hū-kīn ê kut-thâu, chè-chō bô sè-pau khí-kut-chit ê sè-pau lâi-chū chhùi-khí lī-pau. [37] Ko͘-chi̍t-ki khí-kha ê chhùi-khí siâng-chāi bô ū sè-pau ê khí-kut-chit. [38]sió-āu-chan kap tōa-āu-chan, ū sè-pau khí-kut-chit kan-taⁿ hun-pò͘ tī khí-kha bo̍at-toan kap khí-kha hun-chhe ê só͘-chāi.

Tng-beh puh-gê ji̍p kháu-khiuⁿ chhùi-khí ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ.
A: chhùi-khí
B: khí-gîn
C: kut-thâu
D: khí-chiu jūn-tòa

Khí-chiu cho͘-chit ê hêng-sêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Khí-chiu cho͘-chit, sī chhùi-khí ê chi-chhî kò͘-chō, pau-koat ū khí-kut-chit, khí-chiu jūn-tòa, khí-gîn, kap khí-chô-kut. Chit lāi-té kan-taⁿ khí-kut-chit sī chhùi-khí ê 1-pō͘-hūn. Khí-chô-kut kā chhùi-khí khí-kha pau--khí-lâi hêng-sêng khí-chô (socket), thê-kiong chì-chái ê kong-lêng. Khí-chiu jūn-tòa liân-chiap khí-chô-kut kàu khí-kut-chit, ah khí-gîn pau-ho̍k tī khí-chô-kut ê gōa-kháu.

Khí-chiu jūn-tòa[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Ùi chhùi-khí lī-pau lâi ê sè-pau sán-seng khí-chiu jūn-tòa (PDL). Gín-á-khí kap tōa-lâng-khí ê khí-iu jūn-tòa hoat-seng ê kòe-têng bô-kâng, bô-kâng tōng-bu̍t bu̍t-chéng ê jūn-tòa hoat-seng mā bô-kâng. [39] Ùi chhùi-khí lī-pau lâi ê jūn-tòa fibroblast chè-chō khí-chiu jūn-tòa. Chit-kóa fibroblast só͘ hun-pì ê ka-goân-nn̄g-pe̍h, kah hū-kīn ê khí-chô-kut kap khí-kut-chit ê chhiam-ûi saⁿ-kap chò-hóe. [40] Tī chhùi-khí puh-gê ê kòe-têng tiong, chit-chióng kau-hō͘-chok-iōng sán-seng 1-chióng attachment. Occlusion, chhùi-khí ê pâi-lia̍t kap chhùi-khí án-chóaⁿ chham tùi-kiuⁿ chhùi-khí chih-chiap, kè-sio̍k éng-hióng khí-chiu jūn-tòa ê hêng-sêng. Khí-chiu jūn-tòa lo̍k-siok sán-seng, àn-chiàu kiâⁿ-hiòng ê bô-kâng, ē-sái hun chò kúi-cho͘: than-pêⁿ ê, than-chhoa̍h ê, kap khûn-se̍h ê. [41]

Khí-chô-kut[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tng khí-kha kap khí-kut-chit khai-sí sán-seng, khí-chô-kut mā khai-sí hoat-io̍k. Sin-khu sán-seng kut-thâu ê sè-pau kiò-chò osteoblast. Sán-seng khí-chô-kut ê osteoblast sī ùi chhùi-khí lī-pau lâi--ê. [42] Kah sin-khu kî-thaⁿ kut-thâu sio-siâng, khí-chô-kut mā-ē modify. Osteoblast sán-seng kut-thâu, ah osteoclast soah phò-hāi kut-thâu, iû-kî sī chhùi-khí siū-tio̍h le̍k-liōng ê sî. [43] Chit-chióng phò-hāi kip-siu kut-thâu ê chêng-hêng ē hoat-seng tī chhùi-khí chhiâu-chiàⁿ ê kòe-têng tiong. Chhùi-khí beh sóa tin-tāng ê hong-siòng ê kut-thâu siū-tio̍h ap-sok (compression), hit-tah ê osteoclast ē khah-chē, kiat-kó kut-thâu khip-siu. Tian-tó-péng ê sī, chhùi-khí beh oán-lî ê hit-pêng, in-ūi khí-chiu jūn-tòa ê khiú-lak, siū-tio̍h tension, osteblast ê sò͘-bo̍k cheng-ka, kiat-kó kut-thâu lâi hêng-sêng.

Khí-gîn[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Khí-gîn kah chhùi-khí sio chih-chiap ê só͘-chāi kiò-chò chhùi-khí-khí-gîn chih-chiap (dentogingival junction). Chit-ê chih-chiap ū saⁿ-ê siōng-phôe chióng-lūi: khí-gîn siōng-phôe, khí-gîn-kau siōng-phôe, kap chih-chiap siōng-phôe (gingival, sulcular, and junctional epithelium). Chit saⁿ chióng ê siōng-phôe sī ùi 1-tīn kiò-chò epithelial cuff ê sè-pau, ūi-tī chhùi-khí kap chhùi-khiuⁿ chi-kan, lâi--ê. [44]

Iú-koan khí-gîn sán-seng ê tāi-chì iáu-bōe oân-choân liáu-kái, m̄-koh, lán lóng chāi-iáⁿ hemidesmosomes hêng-sêng tī chih-chiap siōng-phôe kap chhùi-khí chi-kan, sī hū-chek primary epithelial attachment ê tiōng-iàu kak-sek. [45]

Sîn-keng kap hoeh-kńg ê hêng-sêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Sin-khu ê sîn-keng kap hoeh-kńg tiāⁿ-tiāⁿ kiâⁿ tàu-tīn, in mā chhiâng-chāi ēng sio-siâng ê hong-sek tâng-chê lâi hêng-sêng. Put-kò, chhùi-khí ê sîn-keng kap hoeh-kńg hêng-sêng chêng-hêng bô kāng-khoán, in-ūi in hoat-io̍k ê sok-tō͘ bô-kâng. [46]

Sîn-keng ê hêng-sêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tī chhùi-khí hoat-io̍k ê bō-á kî, sîn-keng chhiam-ûi khai-sí chiap-kīn chhùi-khí, chhun-ji̍p chhùi-khí lī-pau. Jiân-āu, sîn-keng chhiam-ûi pau-ûi chhùi-khí-ìⁿ hoat-tián--khí-lâi. Tán khí-pún-chit khai-sí hoat-io̍k, chhiam-ûi koh chhun-ji̍p chhùi-khí ni-thâu lāi-té. Sîn-keng bē seⁿ-thòaⁿ ji̍p khí-iū-chit khì-koan. [47]

Hoeh-kńg ê hêng-sêng[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Tī bō-á kî, hoeh-kńg seng-tióng ji̍p chhùi-khí lī-pau kap chhùi-khí ni-thâu. [48] Kui-cho͘ ê hoeh-kńg hêng-sêng tī chhùi-khí ni-thâu ê ji̍p-kháu. Tī khí-koan kî tú-khai-sí, hoeh-kńg ê sò͘-liōng ta̍t-kàu siāng-chē, a̍h chhùi-khí ni-thâu chiong-kî-bóe hêng-sêng khí-chhóe. Ùi siàu-liân kàu lāu, chhùi-khí khí-chhóe ê thé-chek it-ti̍t leh kiám-chió, ia̍h-tio̍h-sī nî-kí jú-tōa, hoeh-sio̍h ê kiong-kip jú-chió. [49] Khí-iū-chit khì-koan bô hoeh-kńg, in-ūi i sī siōng-phôe. Khí-iū-chit kap khí-pún-chit ê kài-hòa cho͘-chit bô su-iàu hoeh-sio̍h thê-kiong êng-ióng.

Chhùi-khí ê puh-gê[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Chhùi-khí puh-gê ê ki-chè sī ho̍k-cha̍p ê kòe-têng, iáu-bô chiâⁿ hōe-chê ê jīn-tēng. [50] Chi̍t-kóa it-poaⁿ jīn-ûi ê, m̄-koh í-keng pī chèng-bêng m̄-tio̍h ê lí-lūn ū: (1)khí-kha ê seng-tióng kā chhùi-khí thui-sak ji̍p kháu-khiuⁿ, (2)chhùi-khí pīⁿ-á ê kut-thâu seng-tióng kā chhùi-khí thui-sak chhut-khì--ê, (3) hoeh-kńg ê ap-le̍k kā chhùi-khí sak--chhut-khì-ê, (4) tháu-thoah hiân-tiàu kā chhùi-khí sak--khí-lih-ê.[51] Tháu-thoah hiân-tiàu ê lí-lūn, Harry Sicher tāi-seng the̍h-chhut, ùi 1930 nî-tāi kàu 1950 nî-tāi pī kóng-hoàn thoân-siū. Chit-ê lí-lūn ká-siat ū jūn-tòa tī chhùi-khí ē-kha, kah chhùi-khí ê bêng-hoat ū-koan-hē. Sicher kóng i ū tī hàm-kiàⁿ khòaⁿ--kìⁿ, m̄-koh āu--lâi soah hoat-hiān he sī chhiat-phìⁿ chè-chō kòa-têng tiong hoat-seng ê jîn-ûi-hiān-siōng (artifact). [52]

Hiān-chú-sî siāng sî-kiâⁿ ê lí-lūn sī: sui-bóng kúi-á-ê le̍k-liōng kah chhùi-khí puh-gê ū tī-tāi, khí-chiu jūn-tòa the̍h-kiong chú-iàu ê puh-gê tōng-liōng. Lí-lūn-ka ká-siat kóng, thàu-kòe khí-chiu jūn-tòa ê ka-goân-nn̄g-pe̍h chhiam-ûi ê siu-sok kap sio-chhé liân-kiat, í-ki̍p in ê fibroblast ê khiú-giú, khí-chiu jūn-tòa chhiok-sú chhùi-khí ê hoat-chhut. [53]

Sui-bóng ta̍k-ke-lâng chhùi-khí puh-gê ê sî-kan ū-bān ū-kín, puh-gê iah-sī ū 1-ê tāi-khài ê sî-kan-pió. Jîn-lūi piau-chún-siōng ū 20-khí gín-á-khí kap 32-khí tōa-lâng-khí. [54] Chhùi-khí puh-gê ū 3-ê kai-tōaⁿ. Tāi-seng sī gín-á-khí khí-lia̍t, kan-taⁿ ū gín-á-khí chûn-chāi. Nā-sī tōa-lâng-khí khai-sí puh-gê, tio̍h chìn-ji̍p hùn-ha̍p khí-lia̍t. Gín-á-khí nā choân-pō͘ thǹg-khí, tio̍h kiò-chò tōa-lâng-khí khí-lia̍t.

Gín-á-khí khí-lia̍t khai-sí tī ē-kiuⁿ tiong-mn̂g-khí puh-gê, tāi-iok sī chhut-sì āu 8 kò͘-goe̍h, it-ti̍t kàu tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan puh-gê, tāi-iok sī 6 hōe ê sî. [55] Gín-á-khí hoat-khí ê sūn-sū it-poaⁿ sī: (1) tiong-mn̂g-khí, (2) chhek-mn̂g-khí, (3) tē-1 āu-chan, (4) kak-khí, (5) tē-2 āu-chan. [56] Iah-ū 1-ê kui-chek sī: múi pòaⁿ-tang hoat 4-khí, ē-kiuⁿ--ê seng-hoat , téng-kiuⁿ--ê āu-hoat, cha-bó͘--ê hoat-khí pí cha-po͘--ê chá. [57] Tī gín-á-khí khí-lia̍t ê sî-chūn, tōa-lâng-khí ê chhùi-khí-ìⁿ tī gín-á-khí ē-kha hoat-iok.

Hùn-ha̍k khí-lia̍t khai-sí tī 6 hòe tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan puh-gê ê sî, kiat-sok tī 12 hòe chòe-āu 1-khí ni-khí thǹg-khí. [58] Téng-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū kah ē-kiuⁿ bô-kâng. Téng-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū sī: (1) tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan (2) éng-kiú tiong-mn̂g-khí, (3) éng-kiú chhek-mn̂g-khí, (4) tē-1 éng-kiú sió-āu-chan, (5) tē-2 eńg-kiú sió-āu-chan, (6) éng-kiú kak-khí, (7) tē-2 éng-kiú tōa-āu-chan, kap (8) tē-3 éng-kiú tāo-āu-chan. Ē-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū sī: (1) tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan (2) tiong-mn̂g-khí, (3) éng-kiú chhek-mn̂g-khí, (4) éng-kiú kak-khí, (5) tē-1 éng-kiú sió-āu-chan, (6) tē-2 eńg-kiú sió-āu-chan, (7) tē-2 éng-kiú tōa-āu-chan, and (8) tē-3 éng-kiú tāo-āu-chan. In-ūi gín-á-khí bô sió-āu-chan, só͘-í gín-á-khí āu-chan sī iû tōa-lâng-khí ê sió-āu-chan chhú-tāi. [59] Ká-sú kóng gín-á-khí thǹg-khí a̍h tōa-lâng-khí iáu-bōe chún-pī beh hoat--chhut-lâi, ū 1-kóa ūi-tī tī āu-bīn ê chhùi-khí ē sóa-î hióng-chêng, tì-sú khong-kan spòng-sit. [60] Án-ne ē ín-khí chhùi-khí e-khoeh, he̍k-chiá-sī hoat-chhut--lâi ê chhùi-khí hoat-oai--khì, kiò-chò malocclusion.

Tōa-lâng-khí khí-lia̍t sī tī 11 hōe he̍k 12 hōe, siāng-lo̍h-bóe ê gín-á-khí thǹg-khí liáu, kàu só͘-ū ê chhùi-khí thǹg-khí ûi-chí.

Gín-á-khí kap tōa-lâng-khí hoat-khí ê sî-kan [61]
Gín-á-khí
Tiong
-mn̂g-khí
Chhek
-mn̂g-khí

Kak-khí
Tē-1
sió-āu-chan
Tē-2
sió-āu-chan
Tē-1
tōa-āu-chan
Tē-2
tōa-āu-chan
Tē-3
tōa-āu-chan
Téng-kiuⁿ ê chhùi-khí 10 goe̍h 11 goe̍h 19 goe̍h 16 goe̍h 29 goe̍h
Ē-kiuⁿ ê chhùi-khí 8 goe̍h 13 goe̍h 20 goe̍h 16 goe̍h 27 goe̍h
Tōa-lâng-khí
Tiong
-mn̂g-khí
Chhek
-mn̂g-khí

Kak-khí
Tē-1
sió-āu-chan
Tē-2
sió-āu-chan
Tē-1
tōa-āu-chan
Tē-2
tōa-āu-chan
Tē-3
tōa-āu-chan
Téng-kiuⁿ ê chhùi-khí 7–8 tang 8–9 tang 11–12 tang 10–11 tang 10–12 tang 6–7 tang 12–13 tang 17–21 tang
Ē-kiuⁿ ê chhùi-khí 6–7 tang 7–8 tang 9–10 tang 10–12 tang 11–12 tang 6–7 tang 11–13  tang 7–21 tang

Êng-ióng kap chhùi-khí ê hoat-io̍k[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Kah sin-thé kî-thaⁿ só͘-chāi ê hoat-io̍k seng-tióng sio-siâng, êng-ióng tùi chhùi-khí ê hoat-io̍k ū éng-hióng. Beh tit-tio̍h khong-kiān ê chhùi-khí su-iàu ê êng-ióng-mi̍h pau-koat kài (calcium), phosphorus, fluoride kap ûi-seng-sò͘ A, C kap D. [62] Kài kap phosphorus sī chè-chō hydroxyapatite cheng-thé só͘ su-iàu ê, in tī hoeh-sio̍h ê lông-tō͘ sī khò ûi-seng-sò͘ D lâi î-chhî. Ûi-seng-sò͘ A sī sán-seng keratin su-iàu ê. Vitamin C kap ka-goân-nn̄g-pe̍h ū-koan-hē. Fluoride chham-ji̍p khì hydroxyapatite cheng-thé, hō͘ chhùi-khí khah-ū tòng-thâu , khah-bē chiù-khí. [63]

Khiàm-khoat chia-ê éng-ióng-mi̍h tùi chhùi-khí hoat-io̍k ū chiâⁿ-chē ê éng-hióng. [64] Siat-sú kài, phosphorus kap vitamin D bô-kàu-gia̍h, chhùi-khí ê kài-hòa ē khah bô-kàu, khah-lám. Khoat-ho̍at vitamin A ē ín-khí khí-iū-chit ê khoat-ha̍t. Fluoride ê khiàm-khoeh, tī chhùi-khí tú-tio̍h sng ê khoân-khéng, ē sú chhùi-khí cheng-ka thoat-kài, iân-chhiân koh-kài-hòa ê chìn-hêng. Siōng-chhiáⁿ, tī chhùi-khí hoat-io̍k tiong, kòe-liōng ê fluoride ē tì-sú chhùi-khí hu̍t-tiòng-to̍k (dental fluorosis).

Koh-iūⁿ[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Ū chiok-chē kah chhùi-khí hoat-io̍k iú-koan ê koh-iūⁿ.

Bô-khí kî-hêng (anodontia) sī goân-choân bô hoat-io̍k chhùi-khí, a̍h Khoat-khí kî-hêng (hypodontia) sī khiàm-ha̍t chi̍t-kóa chhùi-khí ê hoat-io̍k. Bô-khí sī chiok hán tit khoàⁿ--kìⁿ-ê, siāng-chiap hoat-hiān tī hipohidrotic ectodermal dysplasia ê chêng-hêng, a̍h ha̍t-khí soah-sī siāng-chiap khòaⁿ--tio̍h ê chhuì-khí hoat-io̍k koh-iūⁿ, éng-hióng tio̍h 3.5–8.0% ê jîn-kháu (iah-bōe pau-koat tē-3 tōa-āu-chan). Khiàm-khoeh tē-3 tōa-āu-chan sī tiāⁿ-tiāⁿ tú-ē-tio̍h ê chêng-hêng, hoat-seng tī 20–23% ê jîn-kháu lāi-té. Soah--lo̍h-lâi siâng-chāi ha̍t-chío ê chhùi-khí sī tē-2 sió-āu-chan kap chhek-mn̂g-khí. Ha̍t-khí siông-chāi kah khoat-khiàm dental lamina ū-tī-tāi. Dental lamina iông-ì siū-tio̍h khôan-kéng le̍k-liōng ê kong-kek, chhan-chhiūⁿ kám-jiám, hòa-ha̍k-tī-liâu (chemotherapy), mā-kah chē-chē chèng-hāu-kûn ū khan-liân, hó-pí Down syndrome kap Crouzon syndrome. [bô chhut-chhù]

To-khí-chèng (hyperdontia) sī gia̍h-gōa ê chhùi-khí hoat-io̍k. I hoat-seng tī 1–3% ê pe̍h-sek-lîn-chéng (Caucasian), koh-khah-chē hoat-seng tī A-chiu-jîn-chéng(Asian). [65] Chit-chióng khè-sù tāi-khài 86% sī ke 1-khí chhùi-khí, tiāⁿ-tiāⁿ hoat-seng tī téng-kiuⁿ mn̂g-khí ê só͘-chāi. [66] To-khí hō͘ jīn-ûi sī to-î ê dental lamina só͘ tì-ìn.

Oan-khiau-khí (dilaceration) sī chhùi-khí bô-chèng-siông ê oan-khiau, chha-put-to lóng-sī gōa-le̍k sóa-tāng chhùi-khí-ìⁿ só͘ tì-ìn. Tng chhùi-khí ia̍h-leh hoat-io̍k, hut-jiân siū-tio̍h le̍k-liōng thui-sak, lî-khui gôan-lâi ê ūi-tī, tì-sú chhun-ê pō͘-hūn í bô-kâng ê kak-tō͘ kè-sio̍k hoat-io̍k. Chùi-liû (cyst) he̍k chéng-liû (tumor) tī chhùi-khí-íⁿ ê piⁿ-á mā-sī chi̍t-chióng ín-khí oan-khiau-khí ê le̍k-liōng; gín-á-khí hō͘ gōa-le̍k lòng--tio̍h kiu-ji̍p-khì khí-chô mā-ē sak tio̍h éng-kiú-khí ê khí-íⁿ. [67]

Regional odontodysplasia chiâⁿ hán-kìⁿ, siāng-chia̍p hoat-seng tī téng-kiuⁿ kap thâu-chêng-khí. Goân-in m̄-chai-iáⁿ; ū kúi-ê kóng-hoat, pau-koat neural crest cell ê kòa-gāi, kám-jiám, tiān-kong tī-liâu, kap hoeh-sio̍h chi-goân bô-kàu (siāng sî-kiâⁿ ê ké-soat). [68] Siū regional odontodysplasia éng-hióng ê chhùi-khí tiāⁿ-tiāⁿ bē hoat-khí, khí-koan sī sè-lia̍p-chí, n̂g-n̂g ê ka-pi-sek, seⁿ tio̍h bô-chú-ngó͘. Tī tiān-kong-phìⁿ téng-koân chit-chióng chhùi-khí sī thang-kng ê khòaⁿ-thâu, chū-án-ne lâng kiò-i-chò "kúi-á-khí" (ghost teeth). [69]

Tōng-bu̍t ê chhùi-khí hoat-sin[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Pêⁿ-pêⁿ-lâi-kóng, hui-jîn-lūi chhī-ni-tōng-bu̍t chhùi-khí ê tńg-chiâⁿ kah jîn-lūi chhùi-khí ê tńg-chiâⁿ boeh-kâng-boeh-kâng. Cheng-chha thong-siông sī-tī khòaⁿ-thâu, sò͘-bo̍k, tńg-chiâⁿ ê sî-kan, kap chhùi-khí ê khoán-iūⁿ, a̍h m̄-sī tī chhù-khí ê hoat-sin kòe-têng.

Hui-jîn-lūi chhī-ni-tōng-bu̍t ê khí-iū-chit hêng-sêng kah jî-lūi--ê kiông-beh saⁿ-kâng. Aminoblast kap khí-iū-chit khì-koan, pau-koat chhùi-khí ni-thâu, in ê kong-lêng sio-chhin-chhiūⁿ. [70] Jîn-lūi kap kî-thaⁿ tāi-to-sò͘ tōng-bu̍t ê aminoblast tī puh-khí āu lóng-ē sí-bông, tì-kàu bē-ēng--tit chiap-sio̍k sán-seng khí-iū-chit, sui-bóng án-ne, rodent soah ē--tit sio-liân-sòa sán-seng khí-iū-chit, tio̍h chia̍p-chia̍p khì gè-gia̍t chē-chē mi̍h-kiāⁿ lâi bôa-tiāu chhùi-khí, chiah tō͘-ē-o̍ah. [71] Khah-sú rodent bô-thang gè-gia̍t mi̍h-kiāⁿ, in-ê chhùi-khí chiong-kî-bóe ē thuh-phòa chhùi-khiuⁿ. Rodent ê mn̂g-khí hun-chò 2 pō͘-hūn: tûn-chhek (labial) sī khí-iū-chit ná khí-koan, a̍h sia̍t-chhek (lingual) sī khí-pún-chit ná khí-kha. Che khí-koan kap khí-kha ē 1-sì-lâng tâng-chê sio-liân-sòa sán-seng.

Kah kî-thaⁿ tāi-to-sò͘ ê tōng-bu̍t bô-kāng, soa-hî lī-iōng bô-kâng ê ki-choán ē kui-sì-lâng sio-liân-sòa hoat sin ê chhùi-khí. [72] In-ūi soa-hî ê chhùi-khí bô khí-kha, chia̍h mn̄g-kiāⁿ gâu lak chhùi-khí (tōng-bu̍t-ka ko͘-kè, 1-chiah soa-hî 1-tang siāng-bô lak 2400 khí chhùi-khí), ài it-ti̍t pó͘-chhiong sin khí. soa-hî ê chhùi-khí ùi khò-kīn chhùi-chi̍h ê modified scale sán-seng, tng sêng-sek ê-sî chiah 1-pâi 1-pâi ǹg-gōa sóa-chhut lâi gōa-kháu sú-iōng, jiân-āu thǹg-khí. [73]

Chù-kái[siu-kái | kái goân-sí-bé]

  1. A. R. Ten Cate, Oral Histology: Development, Structure, and Function, 5th ed. (Saint Louis: Mosby-Year Book, 1998), p. 95.
  2. Cate, Oral Histology, p. 81.
  3. University of Texas Medical Branch.
  4. Cate, Oral Histology, p. 102.
  5. University of Texas Medical Branch.
  6. Cate, Oral Histology, p. 86.
  7. University of Texas Medical Branch.
  8. Cate, Oral Histology, p. 86 and 102.
  9. Ross, Michael H., Gordon I. Kaye, and Wojciech Pawlina. "Histology: a text and atlas." 4th ed, p. 453.
  10. Ash & Nelson, Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion, pp. 32, 45, and 53.
  11. University of Southern California School of Dentistry, The Bell Stage: Image 26 found here Archived 2007-05-05 at the Wayback Machine..
  12. Cate, Oral Histology, p. 81.
  13. Cate, Oral Histology, p. 82.
  14. Cate, Oral Histology, p. 84.
  15. Cate, Oral Histology, p. 84.
  16. University of Texas Medical Branch.
  17. University of Southern California School of Dentistry, The Bell Stage: Image 30 found here Archived 2007-05-05 at the Wayback Machine..
  18. Cate, Oral Histology, p. 87.
  19. Cate, Oral Histology, p. 89.
  20. Cate, Oral Histology, p. 86.
  21. Cate, Oral Histology, p. 95.
  22. Ross, Kaye, and Pawlina, Histologoy: a text and atlas, p. 444.
  23. Cate, Oral Histology, p. 95.
  24. Cate, Oral Histology, p. 197.
  25. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 445.
  26. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 447.
  27. Cate, Oral Histology, p. 136.
  28. Cate, Oral Histology, p. 95.
  29. Cate, Oral Histology, p. 138.
  30. Cate, Oral Histology, p. 139.
  31. Summitt, Fundamentals of Operative Dentistry, p. 13.
  32. Cate, Oral Histology, p. 128.
  33. Summitt, Fundamentals of Operative Dentistry, p. 183.
  34. Johnson, Biology of the Human Dentition, p. 183.
  35. Cate, Oral Histology, p. 236.
  36. Cate, Oral Histology, p. 241.
  37. Cate, Oral Histology, pp. 241 and 243.
  38. Cate, Oral Histology, p. 241.
  39. Cate, Oral Histology, p. 245.
  40. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 453.
  41. Cate, Oral Histology, p. 245.
  42. Cate, Oral Histology, p. 244.
  43. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 452.
  44. Cate, Oral Histology, pp. 247 and 248.
  45. Cate, Oral Histology, p. 248.
  46. Cate, Oral Histology, p. 93.
  47. Cate, Oral Histology, p. 93.
  48. Cate, Oral Histology, p. 93.
  49. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 452.
  50. Riolo and Avery, Essentials for Orthodontic Practice, p. 142.
  51. Harris, Craniofacial Growth and Devleopment, pp. 1-3.
  52. Harris, Craniofacial Growth and Devleopment, p. 3.
  53. Harris, Craniofacial Growth and Devleopment, p. 5.
  54. The American Dental Association, Tooth Eruption Charts found here.
  55. Ash & Nelson, Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion, pp. 38 and 41.
  56. Ash & Nelson, Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion, pp. 38.
  57. WebMd, Dental Health: Your Child's Teeth found here.
  58. Ash & Nelson, Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion, pp. 41.
  59. Monthly Microscopy Explorations, Exploration of the Month: January 1998 found here.
  60. Health Hawaii, Primary Teeth: Importance and Care found here Archived 2007-02-06 at the Wayback Machine..
  61. Ash & Nelson, Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion, p. 53.
  62. The American Dental Hygiene Association, Nutritional Factors in Tooth Development found here Archived 2013-01-06 at the Wayback Machine..
  63. Ross, Kaye, and Pawlina, Histology: Text and Atlas, p. 453.
  64. The American Dental Hygiene Association, Table II. Effects of nutrient deficiencies on tooth development found here Archived 2013-01-06 at the Wayback Machine..
  65. Neville, Damm, Allen, and Bouquot, Oral & Maxillofacial Pathology, p. 70.
  66. Kahn, Basic Oral & Maxillofacial Pathology, p. 49.
  67. Neville, Damm, Allen, and Bouquot, Oral & Maxillofacial Pathology, p. 86.
  68. Neville, Damm, Allen, and Bouquot, Oral & Maxillofacial Pathology, p. 99.
  69. Kahn, Basic Oral & Maxillofacial Pathology, p. 58.
  70. Frandson and Spurgeon, Anatomy and Physiology of Farm Animals., p. 305.
  71. Caceci. Veterinary Histology with subtitle "Digestive System: Oral Cavity" found here.
  72. Dave Abbott, Sharks, found here.
  73. Michael E. Williams, Jaws: The early years, found here Archived 2016-03-24 at the Wayback Machine..

Chham-khó[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Gōa-pō͘ liân-kiat[siu-kái | kái goân-sí-bé]

template:tooth development [en]