Koh-oa̍h-cheh-tó

Wikipedia (chū-iû ê pek-kho-choân-su) beh kā lí kóng...
(Tùi Rapa Nui choán--lâi)
NASA oē-chheⁿ tô͘
Moai, lâng-hêng ê chio̍h-tiau

Koh-oa̍h-cheh-tó, chāi-tē ê goân-chū-bîn kiò i chò Rapa Nui (goân-miâ Te pito o te henua), sī 1-ê tī tang Thài-pêng-iûⁿ ê ko͘-tó, siāng kīn koh ū tòa lâng ê lio̍k-tē sī Pitcairn Kûn-tó (2,075 km hn̄g), lī Lâm Bí-chiu tāi-lio̍k 3,515 km hn̄g. Che sī Polynesia lâng siāng tang ê si̍t-bîn-tē. Chèng-tī-siōng Rapa Nui sio̍k-î Chile, Se-pan-gâ miâ kiò-chò Isla de Pascua (Koh-oa̍h-cheh-tó).

Koh-oa̍h-cheh-tó ê kī-hêng chio̍h-tiau (moai) sè-kài chhut-miâ.

Tē-lí[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Koh-oa̍h-cheh-tó tī 27°09′ S 109°25′ W, bīn-chek 163.6 km², sī 1-ê saⁿ-kak-hêng, múi-1-ê kak sī 1-ê tùi hái-té thóng--chhut-lâi ê hóe-soaⁿ niá-thâu, miâ hō Poike (tang-lâm kak), Rano Kau (sai-lâm kak), Terevaka (pak kak). Poike siāng kó͘, Terevaka siāng sin. Terevaka tī 20-bān nî-chêng po̍k-hoat, lâu--chhut-lâi ê ko khàm kòe piáu-bīn 95% ê bīn-chek. Lâng iáu-bōe si̍t-bîn Rapa Nui chìn-chêng chiah-ê hoé-soaⁿ tō í-keng tiāⁿ--khì.

Koh-oa̍h-cheh-tó tē-hêng bô chhiūⁿ Hawai‘i a̍h-sī chi̍t-kóa-á Polynesia si̍t-bîn-tē ū ko-soaⁿ ū soaⁿ-kok. Ūn-su lī-piān.

Seng-thài[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Hiān-tāi ê Koh-oa̍h-cheh-tó piáu-bīn bē-su 1 tè chháu-po͘, téng-bīn hán-tit ū chhiū-á. Chāi-tē iá-seng ê si̍t-bu̍t kan-taⁿ ū 48 chióng, kî-tiong siāng tōa-châng--ê sī toromiro-chhiū (Sophora toromiro), chhun--ê chú-iàu sī chháu-á lūi. Hoe-hún hun-sek chèng-bêng kó͘-chá-kó͘-chá tó-siōng ū 1-phiàn a-jia̍t-tài sim-lîm, pau-koah hiān-chāi tó-siōng bô-tè-chhōe--ê tōa-châng chhiū (palm, Alphitonia cf. zizyphoides, Elaeocarpus rarotongensis téng-téng). Hiah-ê chhiū āu--lâi chhò-tiāu chè-chō chûn-á, chò jiân-liāu, téng-téng.

Khó-kó͘ hoat-hiān éng-kòe ū 6 chióng í-siōng ê chāi-tē lio̍k-tē chiáu-á kap 25-gōa-chióng hái-chiáu. In-ūi Rapa Nui pún-té oân-choân bô thian-jiân ê lia̍h-chia̍h tōng-bu̍t, tó-siōng ê khoân-kéng tùi chiáu-lūi chin iú-lī. Kīn-hái ê hî bô chē.

Lâng āu--lâi tòa ke, niáu-chhí lâi kàu tó-siōng. Sui-bóng niáu-chhí sī bô-tiuⁿ-tî chài--kòe-lâi-ê, āu--lâi mā chiâⁿ-chò tong-tē ê chia̍h-mi̍h chi-it.

Le̍k-sú[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Pian-chi̍p tiong Chit pha iáu-bōe ū lâng siá. Chhiáⁿ tàu pó͘-chhiong lōe-iông.

Jîn-kháu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Hiān-tāi ê Koh-oa̍h-cheh-tó jîn-kháu 3,791 ê (2002 ke-kah), chú-iàu tī hú-siâⁿ Hanga Roa. Kīn-lâi tùi tāi-lio̍k lâi ê Chile-lâng jú lâi jú chē. Le̍k-sú-siōng chāi-tē jîn-kháu piàn-tōng chin chē. Gōa-tē-lâng tòa--lâi ê thoân-jiám-pēⁿ bat kúi-nā-pái ín-khí tōa chai-lān.

Kó͘-chek[siu-kái | kái goân-sí-bé]

300 ê ahu.

Chham-khó chu-liāu[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Gōa-pō͘ liân-kiat[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Wikimedia Commons téng ê siong-koan tóng-àn: Easter Island